Тарих

Девирдин, инсаниятдин, уьлкведин, хайи макандин тарихдихъ галаз мус таниш хьайитIани, ам инсан патал еке шабагь, хийир я. Тарихди са мус ятIани хьайи крар, вакъиаяр рикIел хкиз, абур маса терефдихъай ачухиз куьмекзава.

Самур дередин агьалиярни вичиз муь­тIуьгъарун патал имам Шамила Урусатдин пачагьдин кьушунар авай Ахцегьрин къеледал гьужумар тешкилнай. Идакай кхьинар пара ава. И йикъара «Мавел» издательствода «1848-йисуз жуьрэтлувилелди хвейи Ахцегьрин къеле» ктаб чапдай акъуднава. Адан гьакъиндай издательстводин директор Магьмудов Мегьамеда икI кхьенва.

«Ахцегьви Велиев Неби Нисрединовичаз, бубайрин сандухар гъилелай ийидайла, 1873-йисуз акъатай «1848-йисуз жуьр­этлувилелди хвейи Ахцегьрин къеле» ктаб жагъана. Ана Шамилан кьушунди къеледал гьужум авур ва урусрин аскерри, офицерри къеле хвейи вакъиадикай, игитрин кьегьалвилерикай, йикъан вахтарни къалуриз, галай-галайвал кхьенва. Ктаб къеле игитвилелди хвейидалай инихъ 25 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу яз чапнава (1873-й.)».

Гьайиф хьи, автор къалурнавач, амма­ ктабдин текст Санкт-Петербургда «Аскерар­ патал­ кIе­­лунар» журналди чапнавайди къейд­нава. Изданида къеле хуьнин карда­ лап тафаватлу хьайи вад касдин суьретар ганва. Абурни­ вичел «Ахтынский» лакIаб акьалт­ай капитан­ Новоселов, штабс-капитан Бучкиев, полков­ник Манюкин, унтер-офицер Рындин ва ас­кер Михайло Бородаев я. Ктаб гьа вахтунда гьикI чапнавайтIа, гьакI акъуд хъувунва.

1848-йисан 14-сентябрдилай 22-сен­тябр­далди кьиле фейи женгина къеле хуьзвайбурукай 92 кас хкатна, 171-дал хирер хьана. Гьелбетда, къеле жуьрэтлувилелди хвейи кьегьалрив пачагьдин патай жуьреба-жуьре шабагьар агакьна. Къеледин начальник полковник Ротаз генерал-майорвилин, Новоселоваз подполковниквилин чин гана.

Абурун арада подпоручик ахцегьви Али-Султан-бегни авай. Шамилан кьушундикай­ къеле хуьнин кардик ада кутур пай екеди я. Дагъвийри элкъвена кьунвай къеледай штабс-капитан Бучкиевахъ, казак Солонинахъ ва Али-Мулла Шефирахъ галаз фена, князь Аргунтинский-Долгоруковаз хабар гайиди гьам я. Аргунтинскийди гежнач, пачагьдин аскерар лап кIеве авайла, ам агакьна. Тупарай ягъиз гатIунайла, Шамил вичин муьруьдарни галаз кьулухъди хъфена.

Ахцегьа къеле 1839-йисуз генерал Е. Головинан гуьзчивилик кваз эцигайди я. Ам Россиядин кьиблепата авай са къеле тир. Федеральный метлеб авай тарихдин ва архитектурадин имарат-къеле алай вахтунда бинедилай туькIуьр хъийизва. Ам неинки райондин, Кьиблепатан Дагъустандин, гьакI вири Кавказдин килигуниз лайихлу чка я. Тарихдин метлебдин надир дарамат туькIуьр хъувун патал «Ахцегьрин къеле» фонд кардик кутунва. Герек такьатар региондин жумартлу рухвайри (меценатри) чара ийида.

Абад  Азадов