Самурдин тамуз фейи гьар са кас гьейран жеда: виш йисарин къавахрин, ме- гъуьн, макъун, гигин тарари, чебни лианри арушнавай), абуру гузвай цIару серинри, кислороддалди девлетлу саф гьавади, шуршур ацалтна авахьзавай къайи къарасуйрин ятари, къушарин гьар жуьре нагъмайри инсандин гуьгьуьл ачухда.
Дуьньядал Самурдин там хьтин надир пIипI сад Дагъустанда, садни Индияда ава. Каспий гьуьлуьн къерехра экIя хьанвай ина дегьзаманайрилай инихъ амай кьулан тар авай 450 жуьредин, кьулан тар авачир 10 агъзурдалай виниз жуьрейрин гьайванар, агъзурдалай виниз жуьрейрин набататар, Россиядин Яру ктабда гьатнавай цIудралди жуьрейрин ажайиб къушар гьалтда.
Тамун дамах адан юкьвай авахьзавай кьулан вацI (Самур) я. Адан цикай неинки таму-тара, набататри менфят къачузва, вацIа, къарасуйра гьар жуьре балугъар: куьтуьм, форель, къизил балугъ — туьретмиш жезва.
Самур вацIун ятар, къаналра туна, пуд патахъ пайнава. Идани экологиядиз зиян тагана тазвач: чилин къатарик квай цин суьрсетар кьери, агьалийри ишлемишзавай къуйрин ятарни тIимил жезва. И кардини там кьурунал, терг хьунал гъизва.
Тамуз экологиядин жигьетдай гьихьтин къурхулувилер ава? Инсандилай аслу тушир тIебиатдин завалри: кьурагь хьуникди, тарарин пешер куквари терг авуникди, живер къвана-къвана, гар авачиз, тарарин хилер хана чилел аватуникди ва гьа икI маса себебрикди тарар чуплах жезва.
Там патал виридалайни чIехи завал цIай кьун я. Гзаф дуьшуьшра цIаяр кьунин себебкар инсан яз жезва. Уьлкведин тамарин майишатдиз цIаяр кьуни гузвай зиянар лап екебур я. Таму цIай гьикI кьазва? Гатун ва зулун вахтара инсанар тамара гзаф жезва: маларихъ къекъвез, цирияр кIватIиз, къарникъузар атIуз, къарасуйрай балугъар кьаз, ял ягъиз. Чилел гадарай спичкадин кьалунилай, цIай кумай пIапIрусдин кьатIунилай, бегьемдаказ хкадар тавур цIун цукIарилай тамари цIаяр кьур дуьшуьшар гзаф я.
Чи тамар хуьнин ва абуру цIаяр кьунин вилик пад атIунин мураддалди РФ-дин Гьукуматдин 2007-йисан 414-нумрадин къарардалди “Тамар цIаяр кьуникай хуьн таъминарунин къайдаяр” тестикьарнай. И къайдаяр вири карханаяр, идараяр, агьалияр патал чпел мажбуридаказ амал авун лазим я. Чебни цIаяр кьунин хаталувал авай вири вахтуна кьилиз акъудун чарасуз я.
Къайдаяр ихьтинбур я: тама цIай кумай спичкаяр, пIапIрусдин кьатIар гадарун къадагъа я, акатай гьи чкадал хьайитIани цIай хъувуна виже къведач; цаз алай пешерин тарар, кьурай тарарни векьер авай чкайра цIаяр хъийидай ихтияр ерли авач; ял язавай чкадал чарар, банкаяр, шуьшедин, пластикадин къапар гадарна виже къведач. РикIел хуьх: ракъинин нур аватай шуьшедин гьатта са кIусунилайни таму-тара цIай кьун мумкин я.
Таму цIай кьунваз акур гьар са кас ам хкадарун патал серенжемар кьабулуниз мажбур я. Эгер жуван къуватралди цIай хкадариз жезвачтIа, идан гьакъиндай тади гьалда тамун полициядин, МЧС-дин цIаяр хкадардайбурун частунин къуллугъчийриз ва чкадин муниципальный тешкилатрин органриз “Самурдин лесопарк” ГКУ-диз хабар гун лазим я.
Там цIаяр кьуникай хуьнин къайдаяр чIурай гьар са кас административный къайдада жерме ийида.
2017-йис РД-дин тIебиатдин ресурсрин ва экологиядин министерстводи экология хуьнихъ элкъуьрнавай серенжемар кьиле тухудай йис яз малумарна. “Лезги газетдин” чинрилай чаз аквазвайвал, гьахьтин гьерекатар шегьерра, хуьрера кьиле тухузва: Махачкъалада, Каспийскда, Дербентда, Кьасумхуьрел, Ахцегьа, Мегьарамдхуьре ва масанра. Гьар са муниципальный тешкилатдихъ и жигьетдай вичин план ава. ТIебиат хуьн патал тухузвай михьивилерин крара шегьеррин, районрин ва хуьрерин администрацийрин къуллугъчийри, школада кIелзавай аялри, студентри ва волонтерри (гуьгьуьллубуру) иштиракзава. Хуьрерин патарив, рекьерин къерехрив, къарасуйриз гъиз, зирзибил гадарунин вилик пад кьадай серенжемриз артух фикир гун лазим я.
“Самурдин лесопарк” ГКУ-дихъни тIебиат хуьнин мурадрихъ элкъуьрнавай тайин план ава, адан бинедаллаз ихьтин кIвалахар тухванва: там цIаяр кьуникай хуьн патал тракторралди, чилин зулар авунва, цанар цанва; там кьурай кIарасрикай ва амукьайрикай михьзава; тамуз физвай инсанриз тIебиатдив иесивилелди эгечIуниз талукь меслятар къалурзава…
Там чи девлет я, ам хуьн — чи гьар садан буржи.
Симяли Исмаилов, Самурдин «Лесопарк» ГКУ-дин участокдин мешебеги
