Зи танишдан гададин 12 йис тамам хьайила адан диде-бубадиз чпин веледдин къилихра еке дегишвилер хьанвайди малум хьана. Гьа икI гада вичин кIвале кьилди жезвай. Школадилай кьулухъ гзаф вахт куьчеда акъудзавай ам диде-бубадихъ галаз алакъада саки амукьнач. ТIебии яз, абурук къалабулух акатна. Гадади, гъавурда гьат тийизвайди кьуна, диде-бубадин суалриз кагьулдаказ жавабар гузвай.
— Тахминан 11-12 йисан яшда авайла, хсуси диде-бубайрин патахъай жаванрин рикI хазва, — лугьузва инсан ахтармишдай “Сан-Рей” тIвар алай центрдин президент, психологиядин илимрин кандидат Анатолий Павлович Наминача. — ГъвечIи яшда авайла аялри чпин диде-бубаяр дуьньяда виридалайни къуватлубур, акьуллубур ва гуьрчегбур яз гьисабда ва абуруз чпин гъвечIи сирер ихтибарда. Амма гуьгъуьнай аялар гзаф крариз маса вилерай килигзава ва абуру диде-бубайриз чпин уьмуьрдикай мад суьгьбет хъийизмач. И йисара жаванри вири дикъет элкъуьрна кьунвай дуьньядиз гузва ва абур уьмуьрда чпиз тайин тир чка жагъурун патал кIевелай чалишмиш жеда. Гьавиляй абуру, сифте нубатда, сада садаз сирер ахъайда, бязи дуьшуьшра муаллимривай ва я яргъал алай мукьва-кьилийривай меслят къачуда ва анжах эхиримжи нубатда — чпин диде-бубайривай.
Аялриз виридалайни хъсан куьмек уьмуьрдикай гзаф хабар авай диде-бубайрикай жеда. Психологиядин илимрин кандидат, Россиядин образованидин академиядин (РАО) психологиядин институтдин лабораториядин заведующий Наталья Львовна Моринади гьисабзавайвал, диде-бубайрихъ галаз гьамиша алакъада авай аялривай куьчедин гьихьтин хьайитIани пис таъсирдиз аксивал ийиз жеда. Амма гзаф диде-бубайри жаванрихъ галаз алакъайра четинвилер гьиссзава. Ингье квез “кисунин цал” чукIуриз куьмекдай са шумуд меслят.
- Алакъаяр патал къулай гьалар яратмиша. “Жаванрихъ са гьихьтин ятIани месэлаяр авайла, абуру суьгьбет тек-бир дуьшуьшра сифте кудда, — къейдзава психолог А.Наминача. — Диде-бубаяр хизанда аялдихъ галаз тIебии жуьреда рахунин шартIар яратмишиз чалишмиш хьана кIанда. ЧIехибурухъ галаз вичин яшайишдин четинвилерикай веревирдер ийиз вердиш хьайидалай кьулухъ жаванди, вахт атайла, абурухъ галаз мадни еке сирер пайда”.
Виридалайни менфятлу жуьре жаванрихъ галаз ара атIунар авачир алакъаяр хуьнин вахт чара авун я. И вахтунда аялрикай, абурун юлдашрикай, фикиррикай ва хиялрикай са гьихьтин ятIани цIийи делилар чир жеда. Хизандихъ галаз санал фу тIуьнни вахт саналди акъуддай лап вижевай мумкинвал я. Амма диде-бубайри и кардин важиблувилиз бязи дуьшуьшра лазим тир фикир гузвач. Куьне столдихъ аялдихъ галаз гьикьван вахт серфзаватIа, гьадаз фикир це.
- Аялдихъ галаз кардин арада рахадай устадвал къачу. Адет яз, ихьтин суьгьбет са квелди ятIани машгъул инсанрин арада жезва. И вахтунда инсанар сад садаз килигзава. Ийизвай кардикай фикирзавай абуру вири месэлаяр азадвилин гьалара гьялзава. Алакъаяр хуьнин ихьтин жуьре, шаксуз, гьам куь аялдиз ва гьам квезни хуш жеда. Хейлин диде-бубайриз чпин аялрихъ галаз эсиллагь рахаз чидач эхир ва гьуьжетрикай кьил къакъудун патал абурухъ галаз ачух суьгьбетрик экечIда.
- Жуван меслятар илитIмир. Гьикьван куь меслят хъсанди хьайитIани, ам буйругъдин къайдада лагьайтIа, жаванди вичин уьмуьрда адал садрани амалдач. Аялдиз хсуси тежриба пай ая, рикIин азабрикай суьгьбета, амма къурху гудай начальникдиз элкъвемир. Куь аял масадбурун фикирриз яб гуз вердиш хьун лазим я. Амма и вахтунда адан намусдик хкIун тавун важиблу я. Куь аялди са гьихьтин ятIани гъалатI ахъайнавайди квез чир хьайила, меслятар гуз тади къачун тавун иллаки важиблу я. Адет яз, аялри чпин гъалатIар лап хъсандиз аннамишзава. Амма артухан сеферда и кар абурун рикIел хкайтIа, аялдиз вичел «вири дуьнья хъуьрезвайди хьиз жеда». И кардихъай жаванриз виридалайни гзаф кичIе я. Аялдихъ галаз арадал атанвай гьалар сабурлудаказ веревирд ая.
Зи рикIел са хизанда арадал атай гьалар хквезва. Диде-буба зи патав меслят къачуз атана. Кар ана авай хьи, абурун 15 йисан яшда авай хци кIелзавай школада тербиясуз жаванрин кIеретI пайда хьанвай. Абуру гьар юкъуз школадин аялрихъ галаз кукIунарзавай. Зи танишбурун хва гьар юкъуз кIвализ чинал вили хьанвай чкаяр алаз хквезвай ва ада суалриз жавабар гуникай кьил къакъудзавай. За диде-бубадиз гада хурук кутун тавун ва месэла адахъ галаз секин гьалара гьялун меслятна. Эхирни, гада ачух рахунал гъиз алакьна.
Гадади гъавурда турвал, вич неинки классда, гьакI вири школадани лидер (башчи) яз гьисабзава ва арадал атанвай гьаларай экъечIунилай гадайрин арада адан кесерлувал аслу я. — И кукIунрикай зи уьмуьрдиз ва я сагъламвилиз къурхулувал авач. Амма идалай зи абур мягькем хьун ва я гьамишалугъ яз квахьун аслу я, — лугьузвай гадади. И рахунрилай кьулухъ школадин патав кукIунар бегьем хьана. Гадади вичин патахъай диде-бубади рикIик кьазвайди кьатIайла ва вич патал вуч кьилинди ятIа чир хьайила, ам вичин дустарни галаз кукIунарзавай а кIеретIдихъ галаз гуьруьшмиш хьана ва ислягь икьрардал атана.
- Сад тир къуватралди экъечI. Мумкин я, гьар са аял вичин буба ва я диде акси акъвазариз чалишмиш жеда. Абуру ихьтин уюн акъудда: “Бубади заз аниз фидай ихтияр гузва лагьана!”. Адет яз, жаванри ихьтин рахунар диде-бубаяр хъел жезвай ва я чпин арада гьуьжетарзавай шартIара ийизва.
— Диде-бубайри а кар гьамишалугъ яз рикIел хуьн лазим я хьи, абуру чпин алакъайрай анжах агалнавай ракIаррихъ кьил акъудна кIанда, — тагькимарзава психологиядин илимдин кандидат М.Моринади. Жаванар алай чкадал алакъаяр тайинаруналди, куьне неинки жуван, гьакI абурун намусдикни хуькуьрзава. Эгер гьуьжет аялар алаз арадал атанатIа, меслятдални абурун вилик хтана кIанда. ТIебии яз, инал са гьихьтин ятIани “тамашаяр” къалурна виже къведач — аялди рахун алачиз фашалвал гьиссда.
- Аялриз текдаказ амукьдай мумкинвал це. Жаванрихъ чеб масадбурулай аслу туширвилин гьисс хьун герек я. Гзаф дуьшуьшра абур диде-бубадин “диктатдикай” азадвилин хиялар ийизни гьазур я. Ихьтин гьиссер абур жуван территорияда, яни жуван кIвале авайла арадал къведа. Эгер жаванди чи ихтибарвал гьисс ийизватIа, ам гьамиша чаз къаршидин кам къачуз гьазур я.
Психологри гьисабзавайвал, жаванриз тербия гун яргъал вахтунин ва четин кIвалах я. Куьн куь аялдиз халис дуст хьун лазим я. Герек квекай консультант, управляющий ваъ, идаз акси яз, жавандиз гьихьтин хьайитIани гьалара жуваз хьиз ихтибарзавай инсан жен. Эгер квевай жуван аялдихъ галаз ихтибарлувилин алакъаяр тайинариз алакьайтIа, куьне адетдинди тушир разивал гьиссда. Жуван аялдихъ галаз дуствилелай диде-буба патал мад важиблу вуч ава?
Нариман Мамедов,
журналист-педагог,
РД-дин культурадин лайихлу работник
