Гьуьрметлу дустар! Гатун варцари чи чилерал вичин берекатлу рангар гъанва. Аранда техилар агакьнава, дагълара векьер ягъунив эгечIнава.
Аялрини гзаф чкайра ял язава. Коронавирус лугьудай тIугъвалди чи гзаф крариз зиянар ганатIани, уьмуьр вичин къайдада аваз давам жезва. Аялрин гадни виридалайни шад ва гуьзел вахт яз кьиле физва.
Виридалайни артух чуьлда, тIебиатдал хьун герек я. ВацIал, вирел, гьуьлел, дагъда ял ягъин. Гьар сана ийидай крар гзаф жагъида.
Ял ядай, сагъламвал мягькемардай лагерра хьайитIа, мадни хъсан я. Анра спортдиз, сиягьатриз, жуьреба-жуьре конкурсриз (кьуьлер авун, манияр лугьун, шикилар чIугун ва икI мадни) чка артух жеда, гатун вахтни метлеблуди жеда. Вири вахтунда ктабар кIелунни, алатай тарсар тикрар хъувунни рикIелай алудна виже къведач… Ялни ягъа, зегьметни чIугу!..
____________________________________________________________________________________________________________________________________
Аскердин катул
(Гьикая)
Чи къунши Ибреш бубадихъ катул авай. Дяведай хкведайла хкайди. Шихинин чантада авай ам инсандин къвалал акI алкIидай хьи, гьич гвайди хьизни жедачир. Гьавиляй, белки, Ибреш бубади ам виринриз — рекьиз-хуьлез фирлани, нехирдив, хиперив фирлани, масанризни тухудай. Къвалал чанта алай командир хьиз аквадай ам.
Хуьрек недайла патарив гвай вирибуруз, вичихъ галаз неъ лугьуз, теклифдай. “Неъ, аскердин катулдай тIуьрла, квекайни кьегьалар жеда!”, — лугьудай яшлу касди, кIусни зарафат квачиз.
Дяведай ам залан хирер алаз хтанай. Сивин са патални цIелхемди ягъай хьтин гел аламай. Касдин сиве сарар амачир, протезар тваз, ахкъуддай, гьар сеферда хуьрек недайла. Катулда, адет яз, жими хуьрек (хешил, тIурарин хапIа, чIахарин аш, чIигъиртма) жедай. Жакьвадай сарар герек тушир затIар. Кьуьзуьдан гуьгьуьл къумбардай аскердин катулди.
Гадайрини, яшлуда теклифайла, ваъ лугьудачир. Дадмишдай аскердин катулдай, ахпа фена викIегьдиз векь ядай ва я цан цадай.
Зани акI фикирдай: дугъриданни, аскердин катулдай тIуьрла, викIегь жезвайди я вирибур. Гьавиляй а катулдай са затI тIуьнихъ зи вил галай. Ахьтин дуьшуьшни вич-вичелай хьана.
Мафи бадеди, Ибреш бубадин къариди, са юкъуз, чан бала, чи женжел ШагьутI кIвале авач, и катул фермадал алай Ибреш бубадив агакьара. Хтайла бадеди ваз ичин зурарни гуда, кIерецарни, лугьуда.
“Пагь, лагьана за рикIяй, ичин зурарни кIерецар… Аскердин катулдай тIуьн гуда лугьудач…”.
Фена зун фермадал. Ибреш бубадиз нисинин тIуьн гваз. Катул за жуван хъуьчIуьз вегьена. Лап къулайдиз кьазвай завни ам. Шихинин чантада тунвай лацу ракьун къаб къалпагъди акI кIевнавай хьи, кIани кьван къаб югъура, цавай гадара, ачух жедайди туш, я стIални авахьдач. Авахьдай, чкIидайдакай аскердин катул жедайни? Походра, рекьера, живерикни марфарик санал жедайда чими хуьрек чимидаказ, къайиди къайидаказ хуьзвай, Ибреш бубадизни адакай виринра юлдаш гьавиляй хьанвай…
Фермадив агакьдайла са десте кицIери, къал кваз, зи къаршидиз чукурна. Зун акъваз хьана. Низ чида, гьайванриз вуч акунвайтIа.
КилигайтIа, зи далудихъ зун рекье твазвай чи цIарба гала. КицIериз гьам акунвай. Залайни алатна, абуру ЦIарбадал гьужумзавай. Амма ЦIарбади акI вичин кьил чуьнуьхна хьи, кицIериз амукьайди зи патав хтана, хуьрек авай чантадикай ни чIугун хьана. Зун гъавурда акьуна: и “куьмекчийризни” гагь-гагь катулдикай пай жагъизва…
Ибреш бубади фадлай зун вилив хуьзвай. “Ша бубадин, ша, кицIери вак кядач. Абуруз хъсан мугьманар хуш къведа…”.
Къазмадин вилик секуьдал къулайдаказ чка кьуна Ибреш бубади аскердин катул чантадай акъудна. Адан къене мад са чанта-къултух авай. Ана аскердин лацу ракьун тIур, шиш, чукIул, пудни санал са тIвалунал алкIурна, хуьзвай. Им са суьгьуьрдин ядигар тир.
Катулдин къалпагъ алудайла, зи нерихъ таза некIединни къуьлуьн михьи гъуьруькай рганвай хешилдин ниэр галукьна. Тухдан иштягьни, белки, ачух жедай.
Къалпагъдин винел, къенени вад пипIен гъетрен шикил атIанвай. Ада, исятда къеле ганвайда хьиз, цIарцIар гузвай. Ибреш бубади гьа гъетрен винел лацу къалпагъдиз нек цана, ахпа хешилни акъудна, зав карасдин тIур вугана. Вичи аскердин лацу тIур кардик кутуна.
— Неъ, хва. Аскердин катулдай тIуьрла викIегь жедайди я, — лагьана ада, за тIур къачун вилив хвена.
Заз фадлай и катулдин хуьрек дадмишиз кIанзавайтIани, регъуьвалзавай. Амма Ибреш бубади вичин сарар садни амачир сивиз иштягьдивди таза, ргар хешил некIедихъ галаз вегьезвай тегьер акурла, зи иштягь мадни ачух хьана…
Пагь, аскердин катулдай тIуьр а хешилдин дад вири уьмуьрда зи рикIелай физвач. ВикIегь гьикьван хьанатIа заз чидач. Амма ажузвални за санални авунач. Аник аскердин катулдин пайни квайди якъин я. А залум дявейра чи бубайриз тIуьн гайи катул…
Мерд Али
____________________________________________________________________________________________________________________________________
Квез чидани?
Яд вуч я?..
Яд чна хъвазвай, чуьхуьзвай, хуьрек гьазурзавай, куьрелди, виринра герек тир, вирера, гьуьлера, вацIара, булахра… авайди квез чида.
Яд цавай, булутрикай, циферикай, марф, жив яз, чилел авахьзава, чили кужумзава. Булахар, хуьлер, вацIар, гьуьлер арадал хквез, мад гьуьлерихъди авахьзава…
Вичин бинедай яд кьве жуьре газдикай ибарат я: водороддикай ва кислороддикай.
ЯтIани яд махсусдаказ, маса гзаф затIар хьиз, арадал гъизвач. Ам тIебиатди чаз гузва.
Амма химиядин лабораторийра яд арадал гъиз жеда. Винидихъ тIварар кьунвай кьве газ сад-садак акадарна, махсус къапара ргар ийизва, яни цIай язава. ИкI арадал къвезвай цин кьадар лап тIимил я…
Яд гьикьван залан я?
Цихъ заланвал авайди виридаз чида. Амма адан кьадар цин гьалдилай аслу я. Яни цик квай кьелерин ва маса затIарин кьадарди цин заланвал арадал гъизва.
ИкI, 1 литр марфадин цин заланвал, ам 4 градусдин чими авурла, 1 килограммдиз (1000 граммдиз) барабар жеда.
Амма, яд чими ийиз эгечIайла, ам кьезил жез эгечIда. Гьавиляй 1 литр къайи яд 1 литр чими целай залан жеда.
Са литр яд ва са литр мурк
Яд 0 градусдин ва адалай агъуз къайи авурла, ам муркIадиз элкъведа.
Къайи хьайила, яд залан жедайди чаз чида. Гьавиляй 1 литр мурк 1 литр целай залан хьун вилив хуьда.
Гьакъикъатда акI жедач. Куьз лагьайтIа, къайи хьайила яд ам авай къаб кьван (объемдиз) чIехи жезва. ИкI 1 литрдин къапуна яд гзаф (999 грамм), муркI тIимил (990 грамм) жеда…
Гьуьлуьн яд вучиз кIуь я?
Гьуьлуьн яд гзаф кIуь тирди виридаз чида. Океанар, гьуьлер марфарин, живерин ятари, гьакIни вулканрай цавуз акъатзавай бугъди (парди) арадал гъизва.
Марфадин ва гьакI бугъдин цихъ са дадни галач. Амма гьуьлера, океанра авай яд кIуь я. Инриз акьван кьелер вацIарин ятари гъизва.
Кьелер яд хьиз бугъдиз элкъведач. Гьавиляй абур санал кIватI жез, еке кIусар, къаябар арадал къвезва, гьуьлерин, океанрин ятарни кIуь жезва.
Винелай гьуьлуьн яд гьакьван михьиди хьиз аквада. Гьакъикъатда адак жуьреба-жуьре къаришмаяр гзаф ква…
(“Вуч? Вучиз? ГьикI?”. Аялар патал
суалринни жавабрин чIехи энциклопедиядай).
____________________________________________________________________________________________________________________________________
Аялрин рикI алай шаир Нариман Къарибова вичин кIани дустариз — гъвечIи кIелчийриз цIийи ктаб гьазурзава. Агъадихъ а ктабдин эсеррикай бязибур гузва.
Эрзиман мурад
Шадвилелди, аялар,
Куьрединни Къубадин,
Кьабула куьне чIалар
Куь Нариман бубадин.
Жуван хайи хтулрай кьаз
Куьн, вири аялар,
Квез чIал бахшун хуш я заз,
РикIеваз пак хиялар.
Акурай квез дем-сувар
Ахварани йифериз,
Куьн патал ачух цавар,
Лув гуз авай лифери.
Гьар чкада рахазва зун,
Зи фикиррин макьсад яз,
Даим куьн хушбахт акун,
Лап эрзиман мурад яз.
“Кабач”
Чи кали, вич лап яру,
Хана дана пел цIару.
ГъвечIи хтул Аладина
Калин патай и савкьат —
Хкана тадиз а дана —
Цурай кIвализ саламат.
Адаз нек кIан хьайила,
Дидед патав хутахиз,
Тийижз архайинвал,
Ава зи хтул дамахиз.
Гзаф шад я Аладин,
Лугьуз, хъсан кар хьана.
Фикирна хьиз, данадиз
“Кабач” лугьур тIвар гана.
Кадетрин мани
(Дербентдин кадетрин
мектебда кIелзавайбурун мецелай)
Дербентда ава чахъ чи,
Кадетрин чIехи мектеб,
Уьмуьрда авай вичихъ
Чун патал зурба метлеб.
ГъвечIи ятIан, къуьнерал
АлукIнаваз пагонар,
Вафалу яз кьинериз,
Къалуриз къастни гьунар.
КIелзава чна гьар юкъуз
И мектебда чаз масан,
Вири тарсарай къачуз
Къиметар хъсан ва лап хъсан.
Спортдани, ахлакьдани
Чахъ ава чаз хас тир гимн,
Хийирлу кIвалахрани
Жезва чун зирек, лигим.
Хуьз баркаллу адетар,
Намусдивни виждандив,
Гьазур я чун, кадетар,
Къуллугъ ийиз Ватандиз!
Пуд дуст
Чи магьледа ава пуд дуст:
Мирим, Беглер, Алимет.
ГалатайтIан тежедай суст,
ЧIугваз кIандайбур зегьмет.
Хуьре авай яшлубуруз
Гудайбур я куьмекар,
Мектебдани ава къачуз
Вири хъсан къиметар.
Ингье, къени гъвечIи дустар
Пудни санал кьурак ква,
Накь гъиле кьур хийирлу кар
Тадач лугьуз, зуракI яз.
Алиметни Мирим, Беглер
КIвалахдик ква викIегьдиз,
КIарасдикай кIватIиз кIвалер
Чпин дустар-нуькIвериз…
Нариман Къарибов
____________________________________________________________________________________________________________________________________
Бубадихъ галаз хтай бахт
Ватанди цIай кьунвай сифте вахтар тир. Адан гьарайдиз агъзурралди инсанар физвай. Абурун жергедик кIвале жегьил свасни куьрпе аял тур зи чIехи бубани квай…
ЧIехи ягъунар хьана, чIехи кьиникьарни. Гьар юкъуз, гьафтеда чи хуьруьзни чIулав чарар хквезвай…
Чи аскерри Рейхстагдал Гъалибвилин пайдах акIурайла, хабар вири дуьньядиз чкIанай. Амма дяведай элкъвена вири хтаначир. Абурукай яз — чи чIехи бубани. Бязибуру ам ама, бязибуру амач лугьузвай. И ванери кIвале амай жегьил сусан ийир-тийир квадарнавай. Адаз вуч ийидатIа чизмачир. ЯтIани, ада вичин намус квадарнач, дагъларин адетралди яшамиш хьана, зегьмет чIугуна, аялни хвена…
Йикъарикай са къуз чIехи буба, чубарук хьиз, хабарни авачиз кIвализ хтана! ЧIехи дидедин шадвилихъ кьадар амукьнач. Эгер ахьтин шадвили инсандик лувар кутадайтIа, чIехи диде гъетерал кьван хкаж жедай… ЧIехи буба хтунин гьуьрметдай межлис къурмишна. Вири хуьруь адаз хваш-беш авуна. Адани вичикай суьгьбетна. Ахпа чир хьайивал, залан хер хьана, буба яргъалди госпиталриз аватна. Гьавиляй адакай хабар амукьначир… ЧIехи диде, адахъ галаз свасни, бицIи балани бахтунин луварик ахкатнай…
Къуй инсанар руьгьдай вегьедай дявеяр мад чилерал таххьурай! Рухваяр — дидейривай, бубаяр — веледривай, сусаривай къакъат тавурай!..
Марият Абдуллаева,
ЦIийи Фригъ
____________________________________________________________________________________________________________________________________
Эмиров
Тагьира ваз яна мани,
Чешнелу, хъсан, Эмиров.
Гьейранна чун крари ви,
Цаварин аслан, Эмиров!
Гьайиф татай са кIусни чан,
Хуьдай чIавуз диде-Ватан,
Уьмуьр авур халкьдиз къурбанд,
Магьалриз масан, Эмиров.
Парча-парча авур душман,
Вердишарай цавар кьакьан,
Вун ракь тирни, тирни гьулдан,
Кард тирни-инсан, Эмиров!!!
Цаву хуьзма къени ви гел,
Дагъларин хва, тахьай энгел,
Вун фашистриз хьана цIун хьел,
Гьунаррин лейсан, Эмиров!…
Саид Тагъибегов,
ЦIийи Фригъ
