Руьгьдинни марифатдин ивирар

И макъала кхьиниз зун  уьлкведа чи кьилин Закондин — Россия­дин Конституциядин бя­зи паярик дегиш­вилер кухтунин месэла вилик гъайидалай инихъ кьиле фейи бязи рахунри (политикри, депутатри, адетдин инсанри) ва гьакI чи печатдин бязи такьатрани чап хьайи макъалайри мажбурна.

Чи государстводин виридалайни кьилинбурукай сад тир “Российская газета” — диз (2020-йисан 18-июнь) акъатай РФ -дин ха­тасузвилин Советдин секретарь Николай Патрушеван “Нужны ли России “универсальные” ценности?” (Россиядиз “универсальный” ивирар герек яни?”) кьил ганвай­ чIехи макъалади зак генани руьгь кутуна.

Ихтилат, зи фикирдалди, садлагьана гьар садавай кьатIуниз тежезвай, амма гьар садаз, иллаки жегьил несилдиз, чир хьун гьакьван герек тир месэлайрикай физва.

Ивирар — затIар я, гьакьван устадвилел­ди ва гьакьван метлебар чпик кутуна гьазурзавай. Абур ядигарар яз несилрилай несилралди агакьарзава, хуьзва, абурукай несилриз тербия гун патал менфят къачуз­ва ва икI мад. Месела, чи бадейрини дидейри храз хьайи гуьзел чешнейрин гамарни халичаяр, чи заргарри туькIуьриз хьайи багьа къашарни кьватияр, къапар, чи ус-тIар­ри гьазуриз хьайи музыкадин милли алатар ва хейлин маса затIар ядигарар — ивирар я.

Амма инал ихтилат затIарикай физвач. Руьгьдинни марифатдин ивиррикай рахазва. Чпизни чи государстводин суверенитетдин (садалайни аслу тахьунин) бине лугьузва. Вучар я ахьтин багьа ивирар? Акьван важиблубур, кар алайбур? Государстводин аслу туширвилин бине  арадал гъизвайбур ва хуьзвайбур?

Чи Конституцияда государстводин суверенитет хуьниз кьетIен фикир ганва. Ватан къецепатан басрухрикай, гьужумрикай саламат хуьн лазим я. Алай вахтунда а бас­рухар пара хьанва. Яракьрилайни артух ма­са къуватар, такьатар кардик кутазва. Яракь гъилеваз къвезвай чапхунчи аквазва. Яракьдиз яракьдалди жавабни гузва.­

Бес такваз, чал илитIзавай басрухриз, гужариз, фикирризни ниятриз вуч ийида? ГьикI жаваб гуда и басрухриз? ГьикI хуьда и терефда чи аслу туширвал — суверенитет?­

Чна инал тIвар кьунвай макъала тамамвилелди, вилериз такваз, амма чал датIана илитIзавай басрухрикайни гужарикай, санкцийрикайни къадагъайрикай, тапан ватанпересвилинни гражданвилин фикиррикай, вязерикай хуьнин везифайриз талукьарнава.

За кьатIузвайвал, сифте яз эхиримжи 20-30 йисан вахтунда государстводин хатасузвилин къуллугъдин кьилевай ксарикай сад и тегьерда ачухдаказ чал къецепатай (Европадай, Америкадай, масанрай) илитIиз алахънавай, чи руьгьдиз, инанмишвилериз, тарихдиз, чи ацукьун-къарагъунин (уьмуьрдин) къайдайриз акси ва гьакьван чIуру, чIулав идеологиядин басрухрикай раханва.

Мадни артух, алатай асирдин 90-йисара СССР хьтин государство чукIуруникди дуьньяда арадал атай къаришмади чун ва хейлин маса уьлквеярни неинки идеологиядин инанмишвилерин жигьетдай, гьакI экономикадин, культурадин, илимдин, ма­са рекьерайни гьикьван кьулухъди чIугу­натIа, гилани гьа тегьерда кьулухъ чIуг­ваз алахънаватIа, мисалралди къалурнава. Им коммунизмдин идеологиядиз ваъ лагьана, либерализмдиз майдан гайила хьанвай кар я.

СССР чукIуруни чи уьлкведани цIийи либералрал чан гъана. Ибуруз лагьайтIа, тарихда гьатнавайвал, гилани виринра аквазвайвал, чпин хсуси идеалар, михьи къастар, ватандин аслу туширвал хуьнин мет­ле­бар хьайибур, авайбур туш. Вири къанун­рилай, къайдайрилай, къенидалайни чIу­рудалай къадакьар алудна, “рикIиз кIа­нивал дуьньядиз кIур ягъун” кьетIен ивир яз гьисабзава ибуру. “Перестройщикри” гъайи а “ивирди” неинки СССР чукIурна, Рос­сияни саки гьа чкIидай сергьятдал гъанай.

М.Горбачев лугьудай “архитекторди”, чун “вири инсаниятдин ивирар” (“общечеловеческие ценности”), хуьнал элячIзава лагьана, малумарнай. Гуя чи обществода ин­сандин , хизандин ва гьакI маса ихтиярар, азадвилер, мумкинвилер авачир. Евро­­па, Америка и рекьерай гзаф вилик фенва, абурув “ахгакьарна” кIанзавайди ра­ижнай.

Вуч гъана чаз гьакьван вилик фенвай Америкадайни Европадай? Макъалада къейднавайвал, либерализмдин лагълагъ­ри­ чи туькIвенвай общество, идахъ галаз сад хьиз, хейлин хизанар чукIурунал, ди­де-бубадиз, къанун-къайдадиз гьуьрмет тавунал, чIехиди-гъвечIиди какадарунал, итимни паб, рушни гада чир таххьунал, маса хейлин эдебсузвилерал гъана. Идан нетижа яз чина коррупциядини, наркоманиядини, алкоголизмдини, чалкечирвилини, бандитвилини, эхирни, террориствилин идеологияди цуьк акъудна. Виринра къайгъусузвилини къайдасузвили агъавализ гатIунна.

Им чи хьтин гзаф миллетрикай, гзаф чIа­­ларикай, адетрикай, культурайрикай, динрикай ибарат общество, государство па­тал лап хаталу гьал тирди гила аннамишиз­ башламишнава. Россия басрухрикай хуьз эгечIайвалди мад гена цIийи “санкцияр”, маса “къадагъаяр”, “шаклувилер”, “ви­ликан­ буржар” хкIан хьунар… кардик акатна.­

Чи Конституциядик дегишвилер кухтаз эгечIайла, генани а кардиз аксибур кIвачел акьалтна. Неинки къеце пата, гьакI чи къене патани. Конституция — кьилин Закон мягькемди, гьар са патахъай дуьзгуьндаказ фикирна туькIуьрнавайди, халкьдин итижриз ва государстводин хатасузвилиз къуллугъзавайди хьайила общество мягькемди, государство вич хуьдай къудратлу­ди жеда! И кардихъай цIийи либералриз цIухъай хьиз кичIе я.

Чал илитIзавай “уьмуьрдикай кIани кьван кеф хкуд”, “вири таб — пул гьахъ”, “вири кьий — зун сагъ жеда”, “зун ава — мад садни”  лугьудай хьтин ивирар нацистрин фашистрин идеология тирди, ада сагъ затIни тан тийидайди, сифте инсан, ахпа хизан, ахпа общество, государство чукIур­дай­ди эхиримжи вахтунда дуьньяда кьиле физвай гзаф мусибатри субутзава.

Гьавиляй чаз, россиявийриз, гьа жергедай яз, дагъустанвийриз, кьилди лезгийризни жуван чил, халкь, чIал, культура, литература, асирра арадал атанвай игитвилин хъсан адетар, къайдаяр, чи умуми къул, чIе­хи Ватан, халкьарин садвал, дуст­вал, архавал хуьнилай маса дуьз рехъ ава­чирди чирна кIанзава. Чун фенвай асиррин рекьерини, чи ЧIехи Гъалибвилини и кар субутзава. Чун халкьаринни чIаларин, культурайринни динрин гзафвилелди, чи къени адетралди, мердвилелди ва мергья­матлуви­лелди къуватлу я! Гьа къуватди чун хуьзва!­

Чи Конституциядик кухтунвай дегишвилерни, цIийивилерни гьа макьсад —  метлеб паталди къачунвай камар я. Сифте яз чина идеологиядинни тербия гунин кIвалахар, инсандин эвелимжи ихтиярар ва азадвилер заминламишун герек тирди кьетIендиз къейднава. Чун инал рахай макъа­ладин асул метлебни гьам я.

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор