Аялдиз-жавандиз «идара ийиз тежедайди», «ажугълуди»,  «четинди» гафар лугьудалди, ам вучиз ихьтинди ятIа фикир авун лазим я. Гьар са педагогдиз жавандин патай аксивилер авачиз алакъаяр хуьз чир хьана кIанда. Жаванвилин яш физиологиядин ва гуьгьуьлрин дегишвилерин вахт я. Ученикрихъ галаз алакъаяр хуьзвай и девирда муаллимрал четинвилер акьалтун мумкин я. Адет яз, са кьадар яшар хьанвай ученикар чеб масадбурулай тафаватлу яз къалуриз чалишмиш жеда. Муаллимди тербия гунин пландик талукь дегишвилер кухтун лазим я. Герек ада фад чIехи жезвай школьникрин игьтияжриз жаваб гун. Гьелбетда, аялрихъ ва жаванрихъ галаз ала­къайрин сирер — им гегьенш тема я. Жавандихъ галаз алакъаяр ­анжах сада-садаз гьуьрмет авунин шартIара туькIуьрун лазим я.

Куьне квехъ галаз алакъаяр хуьнин къай­даяр ученик­риз чпиз тайинардай ихтияр це. Жаванрихъ галаз гьуьжетар галачир алакъаяр хуьн четин кар я. Гзаф жегьилриз чIехибурухъ галаз гьуьжетар ийиз хуш я. И кардин вилик пад кьун патал жувахъ галаз гьуьжетар ийидай ихтияр гумир.

Гьахълудаказ ишлемиша

Жаванри чпиз жазаяр гьахъсуздаказ гун хцидаказ гьиссда. Гьавиляй куьн ученикриз наразивилин себебар тагуз чалишмиш хьухь, гьуьжетрикай кьил къакъуда.

Жаванар тербияламишун четин месэла я. Гьавиляй и вахтунда гьихьтин месэлайрал расалмиш хьун мумкин ятIа, чир хьана кIанда. Зи са танишда заз хажалатдивди суьгьбетна: «Зи 14 йисан яшда авай хва саки гьар юкъуз кIвализ геж хквезва. Дикъетсуз ва кстах хьанвай ада чIарар яргъиз тазва, школада пис кIелзава, фу тIимил незва. Адан жибиндай  сигаретрин пачка жагъайла, зун гъавурда акьурвал, чахъ месэлаяр ава».

Жаванвилин яш дегишвилеринди я. Фад бейкеф жедай абурук чIуру хесетар акатун мумкин я. Гзаф дуьшуьшра чеб чIурукIа тухузвай жаванриз диде-бубайривай са таъсирни ийиз­ жезвач. Арадал къвезвай месэлаяр гьикI алудда? Жаванвилин яшда абурун гуьгьуьлар мукьвал-мукьвал дегиш жеда.

Масадбурулай аслу туширбур жез кIан хьуналди, жаванриз са вуч ятIани цIийиди дадмишиз, къатидаказ кутунвай музыкадиз яб гуз кIан жеда. Абуру чеб къайгъусуздаказ тухуз эгечIда. Бязи дуьшуьшра, низамсуз таяр-туьшер себеб яз, аялрик чIуру хесетар акатзава. Ахпа абур дегишарун гзаф четин кар я. Жаванвилин яшда виридалайни хаталуди аял чIуру компаниядихъ галаз алакъалу хьун ва адак чIуру хесетар акатун я. Диде-бубайрихъ галаз къалмакъалрин вилик пад кьун патал абуру тапарарда.

Жаванар регьятдаказ пис таъсирдик акатзава. Аялри пIапIрусар чIугун,  ички ва наркотикар ишлемишун лап чIуру кар я. Гзаф дуьшуьшра жаванри абур таяр-туьшерин басрухдик дадмишзава. Эгер жавандин диде-бубадикай сада пIапIрусар чIугвазватIа ва ички ишлемишзаватIа, идакай аялдиз чIуру чешне хьун мумкин я.

Жаванвилин яш аялри школа бегьемарзавай ва абур кьилин кIелдай заведенийрик экечIун патал гьазур жезвай девир я. Вуздик экечIун патал хъсандиз кIелунин чарасузвили ва жаванриз басрух гуни абурухъ стресс ва хажалатдин гьисс арадал гъун мумкин я. Тарсар чирунин, репетиторрихъ галаз машгъул хьунин ва кIвалин тапшуругъар тамамарунин гереквили гзаф дуьшуьшра кьадардилай артух галатунал гъизва. Тарсарилай фикир алудзавай машгъулатрикай жаванди къвердавай писдаказ кIелунин себеб жезва. Идани адаз чIехибурун патай алава басрух гунал гъида.

ИкI тахьун патал меслятар ихьтинбур жеда. КIелунра аялрин алахъунрин тереф вири серенжемралди хуьх. И кар абуруз уьмуьрда агалкьун къазанмишун патал герек я. Жавандихъ кIелунра гзаф вахт амукьун патал адаз гузвай кIвалин тапшуругърин кьадар тIимиларна кIанда. Сагълам тIуьнри ва физический упражненийри аялдиз къуватлуди ва четинвилериз дурум гудайди жез куьмекзава. Адаз и кар асантди тушир и девирда четинвилер алудиз герек я. Эгер квез аялди репетитордивай кьадардилай артух тарсар кьабулзавайди аквазватIа, абурун кьадар тIимилара. ЧIехидавай хьиз, жавандивай четинвилер алудиз жедач — ам фад галатда.

Сагъламвилин месэлаяр

Гзаф дуьшуьшра гьам гуьгьуьлрин ва гьамни физический рекьяй жаванрин кефиник фад хкIада. Талукь­ тIуьнар тахьайла ва чпин сагъламвилин патахъай къайгъударвал тавурла, абурук гьар жуьре азарар акатда. Тарсарин арада абурувай ял ягъиз ва дуьздаказ тIуьн нез жезвач. И себебдикди бедендив бес кьадар кфетлу шейэр агакьзавач. Стрессди иштагь ва ахвар квахьунал гъида. Сагълам тIуьнар ва физический активвал тахьун гзаф дуьшуьшра кьадарсуз куьк хьунин себеб я. Диде-бубайри жаванрик уьмуьрдин сагълам къайдадин вердишвилер кутун лазим я. Аялдиз чешне къалуруналди, ам сагълам тIуьнар кьабулунин, спортдал машгъул хьунин ва бес кьадар вахтунда ахвар авунин карда гьевесламиша.

Психологиядин месэлаяр

Тарсарай агакь тавуни ва бажарагъдин агъуз дережадини жаванри чпи чеб тухунин тегьер дегишарун мумкин я. Абуруз акI жезва хьи, гуя чеб бес кьадар хъсанбур туш. Депрессия жаванриз хас ва психологиядин виридалайни гзаф чкIанвай месэлайрикай сад я. Гьамишан стрессар себеб яз, жаванрик къалабулух акатун мумкин я. Уьмуьр­дин сагълам къайдади ва жавандихъ галаз адан месэлаяр гьялуни гзаф дуьшуьшра адаз депрессиядин вилик пад кьаз куьмекда.

Эгер аялдин гуьгьуьлар мукьвал-мукьвал дегиш жезватIа, пешекардивай куьмек тIалабна кIанда. Бязи вахтара жаванди вич анжах кIвале авайла писдаказ гьиссда. Гьа са вахтунда дустарин арада ва я школада авайла, ада вич  лап хъсандиз ва виридак какахьнаваз тухуда. И дуьшуьшда аялди вич гьикI гьиссзаватIа чирун патал жавандин муаллимрихъ ва дустарихъ галаз суьгьбет ая. Эгер идалай кьулухъни къалабулух патал себеб амукьзаватIа, серенжемар кьабула.

Интернетдилай аслу хьун

Эгер жаванди компьютердихъ гзаф вахт кечир­­миш­заватIа, им лагьай чIал туш хьи, ам интернетдилай аслу хьанва. Амма аял компьютердихъ жезвай вахтуникай адавай вич патал мадни хийирлудаказ менфят къачуз жедай. Гьа са вахтунда жавандиз интернет ишлемишунал къадагъани эцигмир. Ида анжах гьуьжетрал гъида. Идан чкадал хва ва я руш маса крарал машгъул хьун гьевесламиша. Гьелбетда, квевай аялдал гуьзчивал тухуз жеда, амма аквадай гьаларай, ада и кар къайидаказ, разисуздаказ кьабулда. РикIел хуьх, гила ам бицIек туш ва жавандиз масадалай аслу тушиз къарарар кьабулдай ихтияр ава. Аялриз дуьз къарарар кьабулиз куьмек це, амма садрани абурун патахъай и кар кьилиз акъудмир.

Жаванар маса инсанрихъ галаз жанлу алакъаяр хуьниз мажбурдай серенжемар тешкила. Месела, хизанда санал нянин тIуьнар. КIвале электроника ишлемишунал сергьят эциг. Месела, жавандиз мобильный телефон ишлемишун къадагъа ийизвай сятер тайинара. Жавандиз ксудай кIвале телефон хуьдай ихтияр гумир, и карди адан ахварин режимдиз зиян гун мумкин я.

Регьимсузвал

Регьимсузвал иллаки гзаф гадайрин-жаванрин арада малум я.  И яшда абур гуьгьуьлрин (эмоцийрин) рекьяй мадни гзаф зайифвал къалуриз эгечIзава. Жаванар школада мукьвал-мукьвал кукIунрик экечIда. Мадни пис кар ам я хьи, абуру таяр-туьшерикай ягьанатар ийиз эгечIун мумкин я. Им чIехи месэладиз элкъуьнин къурхулувал ава. Жаванар чIуру компанияда гьатун ва абуру законсуз гьерекатарни авун мумкин я.

Жаванрин садлагьана дегиш жедай низамди гзаф дуьшуьшра пис нетижайрал гъида. Виридуьньядин здравоохраненидин тешкилатдин делилралди, гьар йисуз дуьньяда таяр-туьшерин патай гуж гъалиб авун­рикди 180 жаван телеф жезва. Гьавиляй куьне куь аялрик патав гвай инсанрив регьимлудаказ ва дикъетлудаказ эгечIдай ерияр кутур. Ида мумкин тир агрессиядин дуьшуьшрин вилик пад кьада. Ички ва хаталу маса шейэр, месела, яракьар жаванрин гъиле гьатдайвал ийимир.

Аялдиз чарадан патахъай гьайиф чIугваз чира, и карда адаз хъсан чешне къалура. Аял регьимсуз фильмайривай, ктабривай ва телепередачайривай къерех ийиз чалишмиш хьухь. ГьикI лагьайтIа, адаз и яшда хъсандан ва писдан тафаватлувал гьеле чидач. Пис гуьгьуьлар (эмоцияр) алуддай жуьре яз, аялдиз спорт ва физический упражненияр теклифа.

Са мус ятIани  куьнни жаванар тир. Амма куь аял жаванвилин яшдиз гьахьнамазди, квез акI жезва хьи, гуя абурун гьакъиндай квез эсиллагь са затIни чизвач. Гъавурда акьуна кIанда хьи, куь жаван расалмиш жезвай крар квез са мус ятIани вири акунвайбур я. Дикъетлу хьухь ва жаванди вуч гьиссзаватIа, гъавурда акьаз чалишмишвал ая. Ида хейлин месэлаяр алудиз куь­мекда.

Нариман  Мамедов, 

РД-дин культурадин ­лайихлу къуллугъчи