Жуван уьмуьрда зун ахьтин нетижадал атанва хьи, сад хьтин кьве жаван авайди туш. Гьа са вахтунда тежрибада ахтармишнавай меслятарни ава. Уьмуьрдин шартIарив хъсандиз кьунвай, агалкьунар къазанмишиз алакьдай, бахтлу жаван чIехи авун патал и меслятрикай гьар са диде-бубадивай менфят къачуз жеда. Ингье абурукай бязибур.

Къайдаяр ва сенгерар виликамаз­ та­йинара. Гзаф жаванри чеб диде-бу­байрин «дабандик» яшамиш жезваз гьиссзава. Къайдаяр ва сенгерар яратмишунин карда куьмекзавай аялри, адет яз, абурал амални ийизва. Ингье гьавиляй, мумкинвал авайла, жуван жаван къайдаяр яратмишунин ва сенгерар тайинарунин кардал желб ая. Куь жаванди къайдаяр чIурай дуьшуьшда и карди арадал гъайи гьар гьихьтин хьайитIани нетижайрихъ галаз санал а къайдаяр кхьинин жуьреда хуьх.

Са сеферда са месэла гьяла. ИкI хьайи­ла, куьне тухузвай тербиядин кIвалах­дихъ менфятни жеда. Гьа и къайда куьне жавандиз тербия гудайлани кардик ква. Гзаф дуьшуьшра абуру чеб гьа са вахтунда са шумуд рекьяй чIурукIа тухузва. Ихьтин дуьшуьш­ра гьар са месэла кьилди гьяла, гьикI хьи, куьн вири месэлаяр санал ва гьа са вахтунда гьялиз чалишмиш хьайитIа, гуьзлемишзавай са нетижани къазанмишиз жедач.

Аялдиз вичин хкягъуникай фикир ийиз куьмек це. Мумкинвал авай кьван жавандиз туьгьметар ийимир. Идаз акси яз, адахъ галаз гележегдин уьмуьрда герек къведай месэлаяр секиндаказ веревирд ая. Жаванди яб тагузвайла, квез адаз гьараяриз кIан жеда. Амма аялриз тербия гунин ихьтин жуьреди яргъал вахтунда кIвалахдач. Жавандиз вичин хкягъуникай фикир ийиз куьмек гуникди ам фад чIехи жеда ва уьмуьрдани ада тайин чка кьада.

Алакъаяр ачухбур яз хуьх. Жаванриз чир хьана кIанда хьи, абурувай чпин дердияр гваз куь патав къвез жеда. Эгер абурухъ ихьтин инанмишвал авачтIа, аялри квез чпин дердийрикай суьгьбетдач. Ингье куь алакъаяр ачухбур яз тадай са шумуд жуьре:

 гзаф яб це;

 тIимил рахух;

 «лекцияр» кIелмир;

 эгер куьне «лекция» кIелзаватIа, ам жезмай кьван куьруьди хьурай;

 жавандин фикирар гьисаба яхъ;

 аялдин гаф атIумир;

 жавандив жезмай кьван гьуьрметлувилелди эгечIа.

Артухан вяз-насигьатар галачиз, жува къимет гузвай крарин гъавурда тур. Мумкин я куьне къимет гузвай крар куь жаванди къимет гузвай крарихъ галаз сад жезвач. Амма им куьне аялдихъ галаз а крарикай суьгьбет авуна кIандач лагьай чIал туш. Артухан насигьатрин чкадал жавандиз жуван хсуси ва квез чидай инсанрин уьмуьрда хьайи итижлу дуьшуьшрикай суьгьбет ая. ИкI куьне жавандиз ийизвай таъсир артух жеда.

Аялдин фикирриз ва гьиссериз гьуьр­мет ая. Жавандихъ хсуси фикирар ва гьиссер ава. Рази тахьайтIани, куьне абуруз гьуьрмет авуна кIанда. Месела, жаванди классдилай къеце тухузвай тарсар гьавайда вахт ракъурун я лугьуз тестикьарун мумкин я. Вич вучиз гьахъ туштIа гъавурда туна кIани чкадал адан фикирар чир хьун патал аялдив суалар гице. Куь фикиррив кьан тийиз хьайитIани, жаванди вичин гележегдикай вуч фикирзаватIа квез чир жеда.

Тербия гунин рекьяй жуван чирвилер хкажа. ЧIехибурувай мукьвал-мукьвал ван къведа: «Зи диде-бубади ктабар кIелайди туш. ЯтIани зун чIехи авуна». Рази я, вири­ чIехи жеда, амма аялар гьихьтинбур яз чIехи жедатIа анжах диде-бубадилай аслу я. Аялриз тербия гунин рекьяй жуван образование хкажунал машгъул диде-бубайринни абурун аялрин рафтарвилер, адет яз, хъсан­бур я. Гьи рекьяй хьайитIани, гуьзлемишзавай агалкьун къазанмишун патал образование къачун герек я. Ингье гьавиляй тербия гунай ктабар ва макъалаяр кIелун, жувалай гзаф тежриба авай ксаривай хабарар кьун важиблу я. Инанмиш хьухь, хейлин крар течизвайвиляй квез хъсан тежрибадикай анжах менфят жеда.

Аялрин хсуси уьмуьрдиз гьуьрмет ая. Эгер жаван физический рекьяй хаталувиле авайдал шак физватIа, чинеба и кардай кьил акъудиз чалишмиш жемир. Квез аял гьина аватIа, ада нихъ галаз алакъаяр хуьзватIа ва ам мус кIвале хьун лазим ятIа чир жедай ихтияр ава. Гьа са вахтунда квез аялдин мобильникда авай малуматриз килигдай, адан хсуси шейэра къекъведай ихтияр авач. Жавандиз гьуьрмет авуналди, адаз квезни гьуьрмет ийиз чир жеда.

Жавандин хиве жавабдарвал тур. Жа­вабдарвал авачиз жаван ам гьиссдай ин­­сан яз чIехи жедач. Месела, къе аялар­ са квел ятIани машгъул я. Амма им абуру­ кIвале са куьмекни гана кIандач лагьай чIал туш. Эгер куьне жавандихъ азад вахт тIимил аваз гьисабзаватIа, им акI лагьай чIал я хьи, ада ам менфятлудаказ ишлемишзавач. Гьавиляй куьне аялдиз вичин вахт дуьздаказ серф ийиз чира. И дуьшуьшда адаз кIвале куьмекар гудай вахт гьамиша жагъида.

Эгер куьн гъалатI хьан­атIа, багъиш­ламишун тIа­лаба. Са диде-бубани ви­ри патарихъай тамамбур, нукьсанар квачир­бур туш. Гьавиляй куьне, гъалатI ахъаяйла, кьадарсуз такабурлу тахьана, ам хиве яхъ. И кар акур аялдини квелай чешне къачуда. Идалайни гъейри, ада квез ийизвай гьуьрмет артух жеда, жавандихъ галаз алакъаяр мягькем хьунизни хъсандиз таъсирда.

ГъалатI хьайила, жавандин куьмекдиз къвемир. Жаванди гъалатIдиз рехъ гайила, адаз вичин гьерекатрин патахъай хивез тамам жавабдарвал къачуз чир хьана кIанда. Эгер аял ксанваз хьайитIа, ам гьар сеферда гужуналди школадиз ракъурмир. Эгер аялди школадиз кIвалин тапшуругъ гъун гзаф сеферра рикIелай ракъурзаватIа, и кар адан чкадал кьилиз акъудмир. Эгер ада школадин къайдаяр гзаф сеферра чIур­заватIа, ам жазаламишунин вилик пад кьун патал куьн къаришмиш жемир. Жавандиз­ регьимлувал къалурун важиблу я. Амма адаз вичин чIуру гьерекатрай талукь тир жавабдарвал хьун лазим тирди чир хьана кIанда.

Мумкинвал авай кьван жаванди вичиз кIани кар хкягъай. Жаванар са вуч ятIани авуниз мажбурна кIандач. Абур аслу туширвилихъ къаних я. Гьавиляй мумкинвал авай дуьшуьшра аялдиз вичиз кIани кар хкягъдай мумкинвал це: кIвалин тапшуругъ кьилиз акъудун, рикI алай тIуьнар авун, хизандихъ галаз санал са квел ятIани машгъул хьун… Гьелбетда, им абурун вижесуз ва гьихьтин хьайитIани тIалабунар кьилиз акъудна кIанда лагьай чIал туш.

Аялрин хъсан низамдиз къимет це. Жавандин нукьсанар къалурна кIани чкадал­ хъсан низамдай адан тарифар я. ГьикI ла­гьайтIа, аял вичи-вич тухузвай тегьер дегиша­руниз мажбурун четин я. Гьавиляй жавандин хъсан низамдиз артух фикир це. Туьгь­мет­рилай ихьтин къайдади артух менфят гуда.

Асантбур тушир месэлаяр гьялун­ патал къулай вахт жагъура. Школа­да къачузвай къиметрихъ, ичкидихъ, папI­русрихъ галаз алакъалу ва маса месэлайрикай суьгьбет авун патал кутугай вахт хкяна кIанда. Бейхабар тахьун патал жавандихъ­ галаз и вахт виликамаз тайинара. Ида квез къейднавай месэлайрай менфятлу суьгьбет тешкилдай мумкинвал яратмишда.

Аялдикай жуван гъалатIар чуьнуьх­мир. Жавандиз жуван гъалатIар ачухдай жуьрэт ая, абурукай ва куь туькIуьн тавунвай крарикай суьгьбет тешкила. И четинвилерай экъечIдайла, квез вуч чир хьанатIа, ам гъавурда тур. Ачухвили жавандиз куь хсуси тереф къалурзава. Ида аял, квез вичик къалабулух кутазвай месэлайрикай суьгьбетдайла къулайдаказ гьисс авуниз мажбурда.

Аялрик къалабулух кутазвай месэлайриз итиж ая. Мумкин я куьн куь жаванди итиж ийизвай гзаф месэлайрихъ галаз рази туш. Гьавиляй адан машгъулатрикай чириз чалишмиш хьухь. Аялдин рикI гьихьтин музыкадал (манийрал) ала? Ада гьи блогерриз яб гузва? Гьи сериалриз тамашзава? Жавандик къалабулух кутазвай месэлайриз итиж авуналди, куьне адахъ галаз авай алакъаяр мягькемарда.

Хизандихъ галаз вахт-вахтунда са­нал тIуьнар ая. Гзаф ахтармишунри­ къалурзавайвал, хизандихъ галаз вахт-вах­тун­да санал тIуьнар авуни аялар ва жаванар вилик финиз хъсан таъсирзава. Ингье и кардикай авай менфят:

 психоактивный шейэр ишлемишунин дережа агъуз аватун;

 депрессия тIимил хьун;

 кIелунрай агалкьунар;

 жува-жуваз гузвай къимет хкаж хьун.

Мумкин я квевай гьар нянихъ хизандихъ галаз санал тIуьн нез жедач. Амма гьафтеда, гьич тахьайтIа, 3-4 сеферда санал тIуьн нез чалишмиш хьухь. Куьне куь вилик ихьтин суалар эцигайтIа хъсан я:

 и меслятрикай за шумуд кьилиз акъуд­на?

 гьихьтин меслятрикай менфят хьана?

 абурукай гьибур кьилиз акъудиз хьанач?

 мукьвал тир гьафтеда ва я вацра завай масакIа вуч ийиз жеда?

Вилик эцигнавай и суалриз жавабар гуз, абурукай гьибуру кIвалахзаватIа тайинариз,­ куьн жавандин виридалайни хъсан ерияр винел акъудиз алакьдай диде ва я буба хьиз чIехи жеда. Жаванриз тербия гун регьят кIва­лах туш. Амма хиве авай и везифа агалкьунралди кьилиз акъудун ва гуьзлемишзавай нетижаярни къазанмишун патал квехъ герек тир вири ава.

Нариман  Мамедов, журналист-педагог, РД-дин культурадин лайихлу работник