ЭКОЛОГИЯДИН ЙИС
ТIебиат — чун элкъуьрна кьунвай алем, дуьнья. И кьил, а кьил авачир, датIана гьерекатда авай ам санал акъвазнавач — дегиш жезва, виликди физва. Инсан, адан фагьум-къанажагъ, къанмишун — кьатIунун, акьул-камал тIебиатдин виридалайни чIехи кьилин агалкьун, инсаният адан кьетIен, махсус пай я. И вири чIехи алемдиз къуват-къудрат ракъинин нурари гузва.
ТIебиатдин эвлед-белед, виридалайни надир яратмишун тир инсандин хиве чун элкъуьрна кьунвай дуьнья хуьнин, гележегдин несилривни саламатдиз, яшамиш хьуниз ярамиш авайди яз агакьарунин жигьетдай еке жавабдарвални ава. Яни къенинди — къе, пака вичиз гьикI кIандатIани хьуй лугьуз эгечIна виже къвезвач. Дуьньядин уьлквеяр, гьа жергедай яз Россия, чи республикани гьар са рекьяй, гьелбетда, виликди фин, инсандиз герек шей, продукция гьасилун лазим я. Амма экологиядиз, Чилиз зиянар, хасаратвилер гуналди — ваъ, къанажагълудаказ, хъсан — пис алцумиз, акьуллудаказ. ТIебиатдин хатасузвилин, ам саламатдаказ хуьнин режим, къайдаяр вири дуьньядин майданда арадал гъун, яратмишун, абурал вирида кIевелай амални авун гзаф важиблу я. И жигьетдай, гьелбетда, и чIавалдини талукь са жерге къарарар, законар кьабул тавунани туш, абуру и рекьяй талукь тир органар, къуллугъар, тешкилатар арадал гъунин бине тешкилна. Гьайиф хьи, вири дуьньядин майданда а режимдал, законрал, къайдайрал амалзавач.
Чи уьлкведикай, республикадикай рахайтIа, хейлин кIвалахар кьилиз акъуд тавунани туш, Экологиядин йисуз абурук генани гьерекат акатна. Кьилди къачуртIа, зирзибилдин хъуртар тергзава, абур гьялдай карханаяр эцигунин къайгъуйрик ква. Кеферпатан муркIарин океанда авай са кьадар островар анра са шумуд цIуд йисаралди кIватI хьанвай кьван ракьун челегрикай ва маса зирзибилрикай михьна, и кар давамни жезва. Надир Байкал вирин экологиядин саламатвилиз талукь яз серенжемар кьабулзава. Хаталу са кьадар карханаяр, объектар тергна, бязибурун зиянлу гьерекатрин вилик пад кьуна. Хъувуна кIанзавай крар, гьелбетда, гьеле гзаф ама.
Чаз аквазва хьи, Махачкъаладани гьалар хъсан патахъ дегиш жезва. Михьивилер хуьзва, куьчейра, паркара, виликрай хьиз, пакетар, чарар, зирзибил аквазмач, анра къайда твазва. КОР ва са кьадар канализацияр михьна. Дагъустандин “Яру ктаб” кардик кутунва. ТIебиат хуьнин концепция, план ава. Республикадин гзаф хуьрерин патарив арадал атанвай хъуртар михьнава. И кар давам жезва.
Амма месэлаяр, гьалар муракаббур яз амукьзава. Сад тир уьлкве СССР чукIуруникди Каспий гьуьлуьн къерехра авай государствойри цин бассейндин патарив гвай зонаяр чпинбур яз малумарна ва биоресурсар, къиметлу балугъар вагьшивилелди тергзава, абурун тум хкатдай чкадал гъизва. Кьериз-цIаруз гьалтзавай балугъар кьунал са кьадар вахтунда хьайитIани къадагъа эциг тавуртIа, абурун тум хкатунни мумкин я.
Шегьеррай авахьзавай михьи тавунвай ятари гьуьл чиркинарун хци месэла тир. Кьабулай са жерге серенжемрин нетижада и месэладани хъсанвилихъ дегишвилер ава.
Гьава чиркинарун давам жезва. Адак чина гьар йисуз 120 агъзур тонндилай гзаф зиянлу шейэр акатзава. И чIуру кардик чIехи пай улакьри кутазва. Гена гзаф машинра зиян авачир кудай шейэрин системаяр ишлемишдай серенжемар кьабулун хъсан кар хьанва.
Малум тирвал, Дагъустан залзалаяр хьунин жигьетдай хаталувал авай регионрик акатзава. Пешекарри гьисабзавайвал, углеводар (нафт) чиликай гьикьван гзаф хкудиз хьайитIа, экосистемадиз гьакьван гзаф зиян я, яни чна тарцин жув акъвазнавай хел атIузва.
Сир туш хьи, эхиримжи цIуд йисара жигеррин, нефес къачудай органрин азарри, зобди, чахуткади ва маса азарри инсанар гьелекун артух хьанва. Им тIебиатдиз хасаратвал авунин, гьава, яд, незвай шейэр михьибур туширвилин нетижа я лугьуз жеда.
Цин ресурсрин кьадар йисалай-суз тIимил хьунини чак къалабулух кутун лазим я. Чи дагълара виликрай гьикьван булахар авайди тир! Гила вуч ама? Гзафбур кьуранва. Себеб? Дагълар къвердавай чуплах жезва. Виликрай анра тамари саки 30-38% майданар кьунвайтIа, гила амайди анжах ругуд процент я. Иллаки мегъуьн, пипин, хъархъун тарариз инсафзавач. Дагълара чи республикадин агьалийрин 60-70% яшамиш жезва, гьавиляй анра экосистемани хуьн, дуьзгуьн шартIар тешкилун важиблу я.
Виринра гарариз майдан ачух я. Ракъини алугарзава. Инсандин бедендивай чIуру гьалариз, азарриз аксивал ийиз хъжезмач, иммунитет къвердавай зайиф, азарлуйрин кьадарни артух жезва.
Чи республикадихъ гегьенш майданра дагъларин ценерин берекатлу чилер ава. Уьзуьмлухар кутуртIа, анра гьихьтин ципицIар битмишариз жеда! Ваъ, гадарнава, менфят къачузвач. ЧIехи несилрин векилрин рикIел аламайвал, виликрай чи дагълух районрин никIера кIеви сортарин къуьлерин бул бегьерар битмишардайди тир, яцар квай куьтенралди цанар цаз. 70-йисара Украинади чинай ахьтин 270 тонн тумунин техил къачуналдай, гьакьван кьвед чпин къуьл гана. Тухвана, чпин паласайра цана, кьакьан бегьерар къачуз, къуьл гьатта масабурузни маса гуз хьанай. Эхь, берекатар бул авай вахтар тир абур.
Шегьерра, иллаки Махачкъалада машинрин кьадар къвердавай гзаф жезва. Инсанривай куьчейра къекъвез, са патай муькуь патаз элячIиз хъжезмач. Нетижада гьавада углекислый газни руг бул я. Японияда ракъинин энергиядалди фидай улакьар акъудуниз гзаф фикир гузва. Европадин са жерге уьлквейра инсанар санай-саниз гзафни-гзаф велосипедрал алаз физва, икI шегьерра машинрин гьерекат хейлин сергьятламишнава. Виринра улакьра кудай хатасуз шейэр ишлемишунал элячIдай вахтар фадлай алукьнава. XXI асирда гзаф инсанар вахтсуз пуч жезва, чIуру крар, гьерекатар, гунагьар — тIебиатдиз зиянар гун себеб яз.
Къецепатан уьлквейриз фена хтай бязи инсанри суьгьбетзавайвал, анра виридан сивера авай ихтилат анжах экологиядинди тир лугьузва. Чинани гьакI хьана кIанда. И важиблу месэладал властдин вири органар, министерствоярни ведомствояр, общественный ва динрин организацияр датIана машгъул хьун лазим я. Жавабдарвал виридан ва гьар садан хиве ава. Чка-чкада агъсакъалрин советрини чпин кесерлу сес хкажунихъ, жемятар гъавурдик кутунихъ, чIуру крар ийизвайбуруз мийир-межер лугьунихъ еке метлеб ава.
ТIебиат хуьнин месэлайриз артух фикир гун, адан ресурсрикай дуьзвилелди, зиян тагана, менфят къачун, экологиядин образование гун хьтин крара къуватар, чалишмишвилер сад авун важиблу я. ТIебиат хуьнин гьакъиндай авай законрал амална, шей гьасилуна, яшайишда экологиядин культура хкажна кIанда. Законар лагьайтIа, кьабул тавунани туш. Месела, 1994-йисан 4-февралдиз РФ-дин Президентди акъудай “ТIебиат хуьнин ва дурумлудаказ виликди финин жигьетдай РФ-дин государственный стратегиядин гьакъиндай” Указ, “Дагъустан Республикада тIебиат хуьнин гьакъиндай”, “РД-да агьалийриз экологиядин образование гунин гьакъиндай” ва мсб.
1990-йисуз ДАССР-дин Верховный Советдин сессиядални “Дагъустан Республикада экологиядин гьаларин ва абур хъсанарунин серенжемрин гьакъиндай” месэла гьялнай. Законар кьабулнани, абур гьар сана кьилиз акъудзавай гьалдал датIана гуьзчивал авунни важиблу я. Лазим тир серенжемар кьабул тийизвай, гьалар хъсан патахъ дегишарун патал чараяр акван тийизвай гьар са йикъа чун элкъуьрна кьунвай тIебиат кесиб хьунал гъизвайди я.
ТIебии ресурсрин ва экологиядин министерстводи тIебиат хуьнин, адакай менфят къачузвай гьалар ахтармишунин мураддалди гьар йисуз хейлин рейдар тешкилзава, нетижада чкайрал къайда-къанун чIурзавай дуьшуьшар дуьздал акъудзава. Амма тек са административный серенжемар кьабулун тIимил я. ТIебиат хуьнин кIвалахди неинки руьгьдин, гьакI са кьадар материальный ресурсарни желб, серф авун истемишзава. ГьакI хьайила, карчийри, бизнесменри, такьатар авай, яни пул квай халуйри, мергьяматлувилин адетрал амал авуналди, чун элкъвена кьунвай тIебиат хъсанарунин гьерекатдик рум кутун, жедай куьмекар гун лазим я. “Низ тIебиат кIандачтIа, гьадаз инсанни кIанзавач, ахьтинди гражданин туш”, — лагьанай Ф.Достоевскийди.
ТIебиат чи виридан умуми кIвал, уьмуьрдин тIебии бине я. Гьавиляй чи къенин югъ ва гележег патал гьар сада адан къайгъу чIугун, саламатдиз хуьнни авун лазим я.
Шихмурад Шихмурадов
