Чи хуьрерин агьалийри кесиб гьалдилай, дуланажагъдин четин шартIа­ри­лай шел-хвал авунихъ, гьелбетда, бине ава. Виликдай хьиз, жуван хайи хуьре ва я мукьварив кIани чкада кIвалахдай мумкинвилер амач. Мажибар, пенсияр гъвечIибур я. Абур вацран эхирдал кьван хизандиз бес жезвайтIа, хци месэлаяр амукьдачир. Акъваз тавуна, гьар са куьнин къиметар са къатда багьа хьуни хизандин бюджетдин кIан хкудзава. Инсанар кесибвиле амукьзава, уьмуьр хъсанариз четин жезва. Амма лугьун герек я хьи, гьа ихьтин шартIарани хуьрерин агьа­лийриз разивал ийиз жедай хьтин, юкьван дережадин дуланажагъ туькIуьрдай мумкинвилер авачиз туш. Гзафбуру а мумкинвилерикай менфятни къачузва. Государстводивай са жуьредин куьмекни тIа­лабзавач. Чпиз анжах манийвал тагурай лугьузва, алазни алачиз инжиклу тавурай.

Мисал патал Мегьарамдхуьруьн райондин Тагьирхуьруьн- Къазмайрал яшамиш жезвай Акимов Исраил Рагьимхановичан тIвар кьаз кIанзава.

Райцентрадай къведайла, хуьруьв агакьдалди са тIимил мензил амаз, рекьин эрчIи пата, къизилдин ранг яна, бул бегьер алай хурмадин  гуьзел багъ экIя хьанва. Адан гуьрчегвилел акур касдин темягь те­фена, рикI шад тахьана амукьдач. Баркалла багъдин иесидиз ва ам хьтин амай багъманчи арендаторриз, — фикирна за. — Абуру чи чил мадни берекатлу ва абурлу ийизва­.

Багъдин варар ачух тир. Ана са шумуд касди кIвалахзавай, бегьер кIватIзавай. Багъдин гьалди лугьуз­вай хьи, адан иеси зегьметдал рикI алай, хайи чилин къадир авай инсан я.

Им чна винидихъ тIвар кьунвай Исраил Акимован багъ яз хьана. Исраил Самур пата машгьур хьайи кIвалер эцигдай устIар Рагьимхан Акимован хва я. Ватандин ЧIехи дяведин активный иштиракчи Рагьимхан халу зазни хъсандиз чидай. ЧIе­хи Гъалибвилин суварин юкъуз ам, хурудал женгинин орденарни медалар алаз, школадиз мугьман жедай, акьалтзавай несил ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияла­мишуник вичин пайни кутадай. Ра­гьимхан Акимова, хайи хуьре хьиз, къунши хуьрерани гзафбуруз яша­йишдин кIвалер эцигна. Виридаз ам михьивилелди кIвалахдай, зегь­мет­дал рикI алай халис устад яз чидай. Ада вичин муьжуьд веледни, абурун жергедай яз Исраилни, намуслубур, а патал алай касдиз хъсанвал ийиз кIандайбур, зегьметдал рикI алайбур яз тербияла­мишна.­

Бубадин пеше бегенмиш хьайи Исраил, хайи хуьре школа акьал­тIа­райла, Махачкъаладин эцигунардай техникумдик экечIна. Техникум куьтягьна, эцигунардай карханайра  кIвалахна. Са кьадар вахтунда Исраил вичин хуьряй тир уьмуьрдин юлдаш Зумратни галаз уьлкведин Кеферпатан районра кIвалахрал хьана. Ина ам вичин рикI алай кеспидал машгъул тир. Же­гьил­ педагог Зумрата юкьван школадин директорвиле кIвалахзавай. Жегьил хизан, кIвал-югъ хьана, хъсан дуланажагъ аваз яшамиш жезвай. Амма им къариблух тир — багъри ерийри, хуьруь-кIвали чпихъди ялзавай. Къудратлу Советрин Союзни чкIанвайла, хизанди хайи хуьруьз хтун кьетIна.

Виринра хьиз, Тагьирхуьруьн-Къазмайрални совхоз, карханаяр чукIурнавай. КIвалахдай чкаяр ама­чир. Урусатда кIвалахна, педагогвилин хъсан тежриба авай Зумрат Алирзаевнадиз юкьван школада кIвалахдай муаллимвилин чка хьана. Исраил Рагьимхановичаз вичин пешедай кIвалахдай чка жагъанач. Амма Муьшкуьрдин субтропикрин шартIариз мукьва Самур пата берекатлу чилелай хъсан маса дуллух къачудай чка авани? Им чукIурнавай совхоздин мулкар арендада вугузвай вахт тир.

Стхаяр тир Мирзегъа, Исраил, Исмаил, Рагьим ва Рамидин Акимоври, фагьум-фикирна, вирида санлай кьве гектар чил яргъал вахтунин арендадиз къачуна. Абурал гьардал вичин тIем акакьдай пай гьалтна. Стхайри, четинвилерал гьалтнатIани, сада-садаз куьмек гуз, дурумлу зегьмет чIугуна, кьве гектар чил бегьерлу багъдиз эл­къуьрна.

Исраилав 0,6 гектардин чил гва. Сифте ана шефтелрин багъ хьана. Эхи­римжи йисара, гьавадин къулайсуз шартIар себеб яз, Самур патан хуьрера шефтелар, машмашар хьтин, къене ири цил авай емишар хъжезмач. Гьавиляй Исраила ва адан стхайри шефтелрин чкадал хур­­майрин багълар кутунва. Абуру са­ки гьар йисуз хъсан бегьерарни гъизва.

• Хурмаяр битмишарун гзаф зегьмет алай кар яни? — хабар кьуна за Исраилавай.

— Эхь, сифте кьиляй, багъ кутадайла, гзаф зегьмет чIугуна, хейлин харжияр авуна кIан жезва. Гьар йисуз виниз тир бегьерар хьана кIанзаватIа, маса емишрин багъларихъ хьтин хъсан гелкъуьн герек къведа. За ваз лугьун, бегьерлувилел гьалтайла, хурмаяр чи патара лап кутугай емиш я.

• Месела, гьар са гектардин бегьерлувал?

— Тахминан гьар са гектардай 20-30 тонн кьван жеда.

• Маса гун четин жезвани?

— Мад аникай рахамир.

Зун “Лезги газетдай” тирди ва вичикай макъала кхьиз кIанзавайди чир хьайила, тIалабдай жуьреда лагьана:

— Закай вуч лагьана кхьида кьван? Зун хьтинбур чи хуьрера гзаф ава. Чи хуьруьнви Гьабибов Тимуран тIвар, адан баркаллу крар “Лезги газетда” тарифна, виридаз раиж авунайтIа, хъсан жедай. Адавай заз гзаф крар чир хьана. Куьме­кар гана. Заз хьиз, Тимур Гьабибова цIудралди масабурузни куьмекар гана. Чина хурмаяр битмишардай багъманчи арендаторвилин кардин кьил кутурди Тимур я. Ам лайихлу инсан я.

Дуьз лугьузва Исраила. Муьшкуьрдин Самур пата кьилдин ксарин багъманчивал вилик финик алим, агрономвилин дерин чирвилер авай Тимур Гьабибован чIехи пай ква.Тимур Эбетуллаевичан кье­тIен лайихлувал ам я хьи, ада Да­гъустанда икьван чIавалди битмиш тахьай, анжах субтропикра жедай набататар, яр-емиш Мегьарамдхуьруьн райондин чилерал  битмишариз жедайди субутна. Адаз и хуьрерин агьалийри гьуьрметдивди “чи Мичурин” лугьузва. Тимур Эбетуллаевичан кIвалихъ галай гъвечIи майдандин усадьбадиз ботаникадин багъ лу­гьуз жеда. Ана чаз гьич садрани такур, ван тахьай, анжах кьуьд-гад чими рагъ авай вилаятра жедай майваяр, набататар аквада.

Мадни гзаф а карди мягьтеларзава хьи, Тимур Гьабибова, вич лезги халкьдин тарихдал рикI алай, ам чириз алахънавай кас хьуниз килигна, и багъ, кIвалин къав янавай гьаят­ музейдиз, культурадин халис­ ма­кан­диз элкъуьрнава. Музейда лезги­ халкьдин алатай девиррин уьмуьр­­диз талукь агъзурдав агакьна экспонатар кIватIнава. Абурукай гзафбур Т. Гьабибова вичин жибиндай пул гана къачунвайбур я. Музы­ка­дин­ алатрикай музейда куьгьне кфил, зуьрне авач. А алатар лезги гьи хуьре, нин кIвале аватIа? Да­гъустанда вичиз тешпигь авачир и музейдиз абурукай хъсан пишкешар жедай.

Вичихъ галаз хьайи суьгьбетда илимрин кандидат Тимур Эбетуллаевича лагьана:

— Алай вахтунда важиблуди зи крарикай, агалкьунрикай рахун туш. Агалкьунар чи арендаторрихъ виридахъ ава. ЦIай кьуна кузвай хьтин,  тади серенжемар кьабулна кIанзавай маса месэла арадал атанва, — къалабулух кваз къейдзава Т. Гьабибова. — ЦIинин йисуз хурмайрин гьич садрани тахьай хьтин бегьерар битмишарнава. Ам­ма маса гудай чка авач. Алатай йи­сара ноябрдин вацра вири бегьер кIватIна куьтягьзавайди тир, цIинин йисуз икьван чIавалди маса гуз хьанвайди анжах цIуд процент я. Инсанриз еке зиянар жезва. Себеб? ТIугъвалди, гьелбетда, чIуру таъсир ийизва. Амма кьилин себеб им туш. Урусатдин базарар къецепатан уьлквейрай гъизвай хурмайрив ацIан­ва. Винел патан акунар гуьрчегбур тир абур битмишардайла, жуьрба-жуьре зиянлу химикатар ишлемишзава, бегьерлувал хкажзава, еридиз лагьайтIа, зиян жезва. Чи арендаторри гьасилзавай продукция экологиядин рекьяй михьиди, инсандин сагъламвилиз хийирлуди я. Алишверишда авай арачийриз-алверчийриз чкайрал хурмайрин къимет кепекрал вегье­на, чпиз алава чIехи къазанжияр къачуз кIанзава. Абуруз кIанзавай къиметрай маса гайитIа, арендаторриз са хийирни жезвач. Советрин девирда алверчияр (спекулянтар)  уголовный жавабдарвилиз нагьахъ чIугвазвайни бес?! Хуьруьн майишатдин продукция маса гунин карда уьлкведа арадал атанвай гьалара алверчийри продукция гьасилзавайбур басмишзава, шу­пIар­зава. Рахунар, кхьинар гзаф ийиз­­ватIани, им гзаф хцидаказ акъвазнавай месэла я. Ам  госу­дарстводин куьмек галачиз гьялиз жедач. Исятда арендаторриз тади куьмек герекзава. Россиядин шегьерэгьлийри Дагъустанда битмишарнавай, экологиядин рекьяй михьи, тIямлу ва сагъламвилиз хийирлу хурмаяр гуьзлемишзава, — лагьана эхирдай Тимур Гьабибова.

Къейдер. Россияда хурмаяр ге­гьенш майданра анжах кьве чкада битмишариз жезва: Кьиблепатан Да­гъустанда ва Краснодардин  крайда, Сочидин патарив гвай районра. Дагъустанда хурмайрин сад лагьай бегьер Мегьарамдхуьруьн райондин Тагьирхуьруьн — Къазмайрал Тимур Гьабибова къачуна. 2004-йисалай инихъ чкадин агьалийри и хийирлу емишдин багълар йисалай-суз  гегьеншарзава. Пешекаррин гьисабралди, цIи районда са агъзур гектардин майданра хурмадин бегьер гузвай тарар ава. Хурмадин вири багълар, государстводин патай са куьмекни галачиз, агьалийри чпин харжийрихъ, чпин зегьметдалди кутунвайбур я. Са агъзур­ гектар бегьердал атанвай багълар! Гила абуруз государстводин куьмек чарасуз герек хьанва. А куьмек гьикI гудатIа, кIвалах гьикI тешкил­датIа, государстводинбур тир вири дережайрин алишверишдинни суьр­сетдин, экономикадин идарайра кIвалахзавай пешекарриз, гьукум гъиле авайбуруз чида. Зегьметчиди вичин везифа хъсан нетижа аваз кьилиз акъуднава. Гила нубат чиновникдинди я. Алай вахтунда райондин хуьрера 20 000 тонндилай тIимил тушиз и гуьзел емишдин бегьер хьанва. Арендаторрихъ ам чи зурба уьлкведин шегьерриз  агакьардай мумкинвилер авач. Бегьер тарарал ктIизва. Гьа са вахтунда Махачкъаладин базарра хурмайрин къимет 60-80 манат хьанва. Яргъал шегьерра къиметар идалай 4-5 сеферда багьа я. Емишар чахъ аваз-аваз, вучиз къецепатан уьлквейрай гьар юкъуз вагонралди, “фурайралди” ерисуз продукция Дагъустандиз ва маса регионриз дашмишзавайди я?! “Им шумуд йис я телевизордай, “Защита отечественного покупателя” лугьуз, гьар юкъуз чи яб тухуз? А “защитадин” серенжемар чаз мус аквада бес? Са куьмек це тIун куьне, — шел-хвалзава арендаторри, чкадин агьалийри. — Чаз куьмек це!”.

Зегьметчийрин гьарайдиз гьай ни лугьудатIа?!

Абдулафис  Исмаилов