С.Керимов дидедиз хьайидалай инихъ 100 йис тамам хьуниз талукь яз

Керимов  Сейфуллагь  Асадуллаевич  1921-йисан 14-ноябрдиз Куьре округдин Уллу-Гъетягърин хуьре Бакудин фяледин хи­занда дидедиз хьана. XX асирдин сифте кьилерилай башламишна, Бакудин нафтIадин мяденра 17-18 йисуз зегьмет чIугурдалай, Октябр­дин инкъилаб гъалиб хьайидалай гуьгъуьниз ам Дагъустандиз хквезва. Дуьзен, мублагь чуьллер авай, ракьун рехъ физвай Самурдай чилер къачуна. Ана ада, зегьмет чIу­гуна, хъархъун, чумалин ва ма­са емишрин къелемар цана. Гьа вахтунда маса къачур чилериз чкадин агьалийри гилани “гъетягърин” чкаяр лугьузва. Са Асадулладилай гъейри, Самурда Гъетя­гъай мад садазни чилер авайди тушир. Идалай гъейри, Бакуда авай вичин кIвалер маса ганвай пул гваз акуна, ада Дербентдайни яшамиш жедай кIва­лер ва  кафе-ресторан маса къачуна.

Вичин 4 веледдиз гележегда четинвилер, дарвилер такурай лагьана ва абуруз кьилин чирвилер гун патал ада гагь Дербент шегьерда, гагьни Самурда зегьмет чIугвазвай.  Сейфуллагьани вичин диде-бубадихъ галаз гагь Самурда, гагьни Дербентда аял вахтар акъудна. Асадулладиз чизвачир вичин ва хизандин кьилел гзаф хаталу чIу­лав цифер кIватI жедайди. Адан Дербентда авай кафе-ресторанди хъсандиз хийир гузвай. Самурда­ цанвай къелемарни чIехи жезвай, бязибур бегьердални атанвай. 1935-1936-йисара гзаф лежберар, кулакар я лугьуз, чпин хизанарни галаз Дагъустандай Къазахстандиз, Къир­гъи­зистандиз акъудзавай.

ИкI, 1935-йи­суз Да­гъустандай — 2010 кас, 1936-йисуз ла­гьайтIа, 3372 кас, кулакар я лу­гьуз­, анриз суьргуьннай. Абурук са бубат хъсан гьалда яшамиш жезвай лежберарни квай. Кулакар я ла­гьана акъудзавайбурун сиягьар туь­кIуь­рун фадамаз гъиле кьунвай. Абурун арада вичин тIвар­ни­ авайди Асадулладиз ашкара хьанвай. Адан чIехи гада Керим, начагъ хьана, рагьметдиз фе­на, ам хуьруьз хутахна, гьана кучукнавай. Асадулладиз амай 3 велед тухудай рекье­ра мекьилани чи­мила рекьиз ки­чIез­вай. Гьавиляй ам хизанни галаз НКВД-дин ва ГПУ-дин къул­лугъ­чийрихъай чуьнуьх хьуниз мажбур хьана. Сейфуллагь, школада кIелна куьтягьна, аттестат къачудайвал фа­дамаз хуьруьз рах­курнавай. 1935-йисан зулу­хъай Асадулладин геле авайбуруз ам Дер­бентда авайди чир хьана. Идакай хабар хьайи Асадулла са югъ ви­лик­амаз вичин­ хизанни галаз, ­ми­чIи хьайила, поездда аваз вичин дус­тунин патав Къаякентдиз катдайвал хьана. Поезддин вагондиз акьахиз жергеда­ акъвазнавайла, Асадулладин уьмуьрдин юлдашдиз са милицади­ масабуруз таквадайвал, жибиндай, шикил акъудна, адаз дикъет­дивди килигайди, ахпа шикил жибинда хтурди ва Асадулладиз килигайди акуна. Милица кьу­лухъди элкъвена, тади кваз са гьиниз ятIа­ни фена. И агьвалатдикай ада вичин итимдиз лагьана. Чпихъ поездда къе­къве­дайди кьа­тIай Асадуллади му­къаятвал квадарнач. Вичин кайвани гъавурдик кутуна, абур Къаякент галай патахъ мад поезд сятдин шумудаз­ физва­тIа чирунин къайгъуда гьатна.

Гуь­гъуь­нин поезд 3 сяти­нилай физвайди чир хьайи­ла, абур са хелвет чкада чуьнуьх хьана. 3 ся­­ти­ни­лай поезд атайла, Асадулла поезд гьалзавайдахъ га­лаз рахана. Поезддин келледа акьахна, Къаякентдиз фе­на. Гьа икI ам вичин­ хизанни галаз вацран къене инай-аниз катиз, фикирдай кьван гьелек хьана. Гвай пулуникай са тIи­милди тир амайди. Асадулладиз гзаф куь­ме­кар авуна адан мукьва-кьили Фата­лиев Абдул-Кьагьира. Ам гьа вахтара тIвар-ван ва вичихъ галаз къуллугъзавайбурун арада гьуьрмет авай хъсан юрист яз чидай. Абдул-Кьагьира Бакуда кIва­лах­дай­ла, Асадуллади гьадазни гзаф куьмекар авурди тир. Гьар сеферда Абдул-Кьагьир хуьруьз хкведайла, адав вугана, абурун хизандиз шей­эр рахкурдай ва, хъфидайла, ре­кье­ра герек атайтIа лагьана пулни гудай…

Гьа икI са шумуд югъ алатайла, Асадулладиз адан кайваниди лугьуда:

— ИкI жедани я, Асадулла? Гьикьван чун инай-аниз катда, санани кIвалах тийиз. Гумай са тIимил кьван пулни куьтягь хьайила, ахпа чун гьикI яшамиш жеда?

— Фикирар авуналди туькIуьдай кIвалах авач. Са кьве йикъалай зун рагьметдиз фидайдакай эхиз тежедай азарри хабар гузва. Зун рагь­метдиз фейила, четинвилер амукьдач, гьикI хьи, иеси амачирла, адан хи­зандик хуькуьрзавач. Зун рагьметдиз фейила, вавай хизанни галаз хуьруьз хъфейтIа жеда. Ана колхозда зегьмет чIугуна, аялар кIвачел акьалдара.

Асадуллади ихьтин гафар лагьайла, кайванидиз адаз вичин чандиз къаст ийиз кIан­за­вай­дакай чир хьана.  Идакай Асадулладин кайваниди тадиз Абдул-Кьагьираз хабар гана. Абдул-Кьагьиразни еке хажалат хьанвай. Амма ада Асадулладин кайвани се­ки­нарна, ахьтин нагьакьан кIвалах вичи адав ийиз тадач лагьана гаф гана. КIва­лах­дин патахъайни хажалат тавун тIалабна. Аб­дул-Кьагьир Асадулладин патав фена, ада вичин чандиз къаст авуртIа, вич адан су­рал­ни текъведайди лагьана. “Кве­лайни четинвилер алатда ва хизанни масаниз куьчардач. Вун рази туштIа, а кIвалах за ийидач”, — жа­ваб га­най ада. Амма Асадулла фикирри акIа­жар­завай, ам михьиз яхун, эхирни  начагъ хьана. Гьал лап пис хьайила, ада Абдул-Кьагьираз вичин патав ша лагьана хабарна, адавай вуч секин чкадал фарикъатун тIа­лабна…

Асадулладин хизандин кьилел атай кьван четинвилерикай заз зи чIехи хцин уьмуьрдин юлдашдин чIехи дидеди — Асадулладин руша — Раижади суьгьбетнай…

Вичиз гьикьван четинвилер хьанатIани, Асадулладин тIалабун адан уьмуьрдин юлдашди кьилиз акъудна. Рушакай, педучилище, гуьгъуьнлай муаллимвилин 2 йисан курсарни куьтягьна, хъсан тежриба авай муаллим хьана. Ада ­сифте Уллу-Гъетягърин 7-класс­дин, ахпа юкьван школада 30 йисалай виниз  тарсар гана. Сейфул­лагьакай РСФСР-дин искусствойрин лайихлу деятель, ДАССР-дин халкьдин артист, композиторрин Союздин член хьана. ГъвечIи га­дадикай — Зейнудинакай, — мили­циядин училище ва МВД-дин кьилин школа куьтягьна, МВД-дин пол­ковник.

Асадулла рагьметдиз фейила, адан уьмуьрдин юлдаш хизанни галаз Дербентдай хуьруьз хъфена, ада тур весидиз вафалу яз, колхозда кIвалахдив  эгечIна. 1935-йисуз Керимов Сейфуллагьа хуьруьн 7 йисан школа агалкьунралди куьтягьна. Манийрални авазрал рикI алай жегьил Махачкъаладин музучилищедик экечIзава. Икьван чIа­валди, гьеле школада кIелдайла, ада вичи вичиз халкьарин музыкадин алатрал макьамар ягъиз чирнай. Гзафни-гзаф — кемендал. Скрипкадал рикI алаз макьамар ягъиз чирай адан сад лагьай му­аллим Х.М.Ханукаев тир. 1938-йисуз вичин рикI алай муаллимдин меслятдалди ам музучилищедай экъечI­на. Машгьур профессор Столярскийди кIвалахзавай Одессадин музыкадин техникумдик экечI­на. 1941-йисуз анаг агалкьунар аваз куьтягьна, гьа и йисуз Одессадин консерваториядиз гьахьна. Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайила, Сейфуллагьа, гъиле яракь кьуна, душмандихъ галаз женг чIугу­налди, Ватан хуьз фин кьетIна. Дяве башламишай пакадин юкъуз военкоматдиз арза кхьена, гуьгьуьллудаказ фронтдиз фена…

Дяведин халис чин Сейфуллагьаз сифте яз “Новороссийск” тIвар алай гимидаваз Херсондиз фидай рекье акунай. Душмандин самолетри гьужум авур чIавуз гзаф аскер­рал­ хирер хьанай, телеф хьайибурни тIимил тушир. Амайбур Днепропетровск шегьердиз акъатна. Амма ина яргъалди амукьун кьисмет хьанач, анагни душманди кьунвай. Сейфуллагь Асадуллаевича рикIел хкидай: “Чун, шегьер туна, кьулухъди хъфидайла, ана зи рикI алай скрипка амукьна. Заз акI жедай хьи, а скрипкади, вич инай акъуд, душмандин гъиле тамир лугьуз, зи гуьгъуьниз гьа­рай­­завай хьиз. Скрипка душмандин гъиле гьатна, амма зи чанда душмандиз акси мадни артух ажугъ, женгинин гьисс куькIве­най”.

Дяведа чIугур женгерикай Сейфуллагьа 1985-йисан “Дуствал” журналдин 1-нумрадин 26-чина, “Зун инанмиш я” кьил ганвай макъа­лада кхьенва. 1942-йисуз Ватандин ЧIе­хи дяведа дегишвилер хьана. 19-ноябрдилай чи армияди кьулухъди чIугун хъувунач. Виликди гьужумиз башламишна. Командиррин вилик аскерар паталди концертар гунин, музыкантрин махсус бригадаяр тешкилунин месэлаяр акъвазна. Скрипка ягъунал рикI алай Сейфуллагь Керимов гьавиляй Дагъустандин военкоматдин ихтиярдиз рахкурна ва ана ам концертрин бригададин артиствиле тайинарна. Концертдин бригадади гьам женгина, гьамни госпиталра авай аскерар паталди, югъ-йиф лугьун тийиз, концертар гуз, аскеррин руьгь хкажзавай. “Гагь машинда, гагь фургъунда аваз, гагьни пияда физ, чна Дагъустандин, Гуржистандин, Азербайжандин госпиталра авай  хирер хьанвай аскерриз, Ставрополда, Краснодарда хайи чил душмандикай азад авун патал женгина авай чи ватанэгьлийриз гьикьван концертар гана, абурун руьгь хкажна…”, — рикIел хкидай Сейфуллагь Керимова.

1943-йис. Брянск шегьердин патарив пехъи душмандихъ галаз къати женгер кьиле физвай. Аскеррик руьгь кутунин мураддалди Сейфуллагьа иштиракзавай бригадади чи кьушунрин вилик  чпин алакьунар къалурна. И концертдиз фронтдин командующий, СССР-дин Маршал К.К.Рокоссовскийди вичин генерални галаз яб гана. Абур концертдин бригададилай рази яз амукьнай. Сейфуллагь Керимова а концертда чIагъанчи Смирновахъ галаз санал скрипкадалди Украинадин, Дагъустандин ва маса  халкьарин авазар тамамарнай. Анал И.Бральсанан кьуьлердай макьамарни янай. И макьамрин таъсирдик маршалдини, генералрини кьуьлернай.

С.Керимовани иштиракзавай Дагъустандин концертдин бригада чи Ватандин гьар са пипIе машгьур тир. Гьар са фронтди ам концерт гваз атун вилив хуьдай, гьикI хьи, а концертри женгчияр руьгьламишзавай, гъалибвал къачунин инанмишвал артухарзавай. ЧIехи гъалибвал патал чIугур къати женгера миллионралди чи кьегьал рухвайрини рушари чпин чанар гана. Яс, гъам, дерт акун тавур са хизанни амукьнач. Ватандин ЧIехи дяве куьтягь хьайила, Сейфуллагь Асадуллаевич радиовещанидин комитетда кIвалахал акъваззава. Ада ана 20 йисан къене музыкадин передачайрин редактор ва художественный руководитель яз зегьмет чIугвазва. Ахпа адакай халкьарин музалатрин оркестрдин, гуьгъуьнлайни симфонический оркестрдин дирижер жезва. 1952-йисалай музучилищеда Сейфуллагьа гзаф предметрай тарсар гузва. 1964-йисуз адакай Махачкъаладин музшколадин директор жезва. 1951-йисуз Сейфуллагь Керимов Москвадин Гнессинрин тIварунихъ галай музыкадин институтдик заочнидаказ экечIзава.  1958-йисуз анаг агалкьунралди куьтягьзава. 1951-1958-йисара ада Кьасумхуьруьн, Ахцегьрин ва Мегьарамдхуьруьн районриз фольклордин экспедицияр кьилиз акъудзава. Анра адан регьбервилик кваз материалар кIватIна.

1956-йисуз “Музыкальная культура автономных республик РСФСР” ктабдиз акъудун патал музыкальный очерк кхьена. Сейфуллагьа 100-далай виниз манийризни, хорризни, театр­рин тамашайризни музыкаяр кхьена. Чна винидихъ къейднавайвал, адакай гзаф шабагьрин иеси хьана. Сейфуллагь Асадуллаевич гзаф хъсан инсан тир, хуьруьнбур кIандай ва мукьва-кьилийрал рикI алай, абуруз гьуьрмет ийидай. Хуьруьз мехъеррик хкведайла, абур гурлудаказ кьиле фин патал “Лезгинка” ансамблдай хъсан кьуьлердай сад-кьве кас  хкидай. 1981-йисан ноябрдиз Кьасумхуьрел, И.Тагьирован  тIварунихъ галай культурадин дараматда, С.Керимован 60 йисан юбилейдиз бахшна, шадвилин зурба мярекат кьиле тухванай. Аниз Махачкъаладай гзаф инсанар хтанвай: композиторар, музыкантар, манидарар, артистар. Мярекат гзаф хъсандиз ва  гурлудаказ кьиле фенай. 1991-йисан сентябрдиз, 70 йис тамам жез кьве варз амаз, С.Керимов рагьметдиз фена. Рагьмет хьурай вичиз! Адан тIвар чи рикIера эбеди я.

Назир  Шихгьасанов,

Уллу-Гъетягъ