Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

Гъилевай йис чи республикадиз автономия, яни государстводин дережа, Конституциядин къурулуш гайидалай инихъ 100 йисан юбилейдинди яз малумарнава. Чи суьгьбет, гьа автономия себеб  яз, Дагъустандин мулкунал цIийиз арадал атай Каспийскдин “Дагдизель” заводдикай ва шегьердикай я. И карни чна а заводдин кьилин пешекаррикай,  чи газетдин вафалу амадагрикай сад тир къурушви хва  Назир  Гьажикъулиевич  Гьажибабаевахъ  галаз санал ийизва.

• Назир Гьажикъулиевич, заводдин бинеяр мус, гьикI кутуна?

— Революциядилай вили­кан Дагъустан асул гьисабдай промышленностдин карханаяр авачир, экономикадин жи­гьетдай кьулухъ галамай, лугьудайвал, туь­рез­далдини яцаралди чил пурпу ийиз, магь­су­­лар цаз, дагълара хеб-мал хуьз, са бубат кьил хуьзвай чка тир. Зегьметдиз къабил гзаф инсанар, кIвалахдай, кьил хуьдай чка жа­гъу­риз, яр­гъал шегьерриз (Бакудиз, Астрахандиз, Са­марканддиз, масанриз) физ-хквезвай.

Советрин гьукуматди чи хьтин республикаяр са куьруь вахтунда вири жигьетрай виликди тухунин махсус программаяр туькIуьр­на. “Дагдизель”  заводди Дагъустанни гьахьтин кьакьан дережайрихъ тухун лазим тир. И кар сифте яз государстводин чIехи регьберриз­ раиж авурди а чIаван чи республикадин кьилин регьберрикай сад хьайи Нажмудин Панагьович  Самурский (Эфендиев) я. Адан те­­реф Москвада СССР-дин агъур промышленностдин (санайидин) нарком Г.К.Орджоникидзеди хвена. Месэладиз а чIаван ВКП(б)-дин ЦК-дин Политбюродин регьбер И.В.Сталинани разивал гана. Им 1931-йисан гатуз хьайи кар я. Дагъустандиз автономия  гайи 10 йисалай.

1932-йисуз “Дагдизель” заводдин бинедиз сифте къван вегьена. Завод эцигун патал­ хкянавай чка кьетIенди я. Сад лагьайди, ам чи меркез Махачкъаладиз мукьва я. 18 километрдин рехъ ава меркездай иниз.

Кьвед лагьайди, и чил хуьруьн майишат ви­­лик тухуниз ярамишди тушир, къумлухни уьле­­гьанар тир. Чилик кьелер, чими ятар гзаф квай. Пуд лагьайди, им Каспий гьуьлуьн къе­рех­ я. Гьуьлуьн гимияр патал лап къулай чка. “Дагдизель” заводни уьлкведиз цIийи гимияр­ ва ма­са машинар гун паталди эцигайди я. Кьуд ла­гьайди, чи республикада, зегьметдиз къабил­ яз, амма кардик квачир агъзурралди агьалияр авай…

Гьа икI, цIийи заводди, чIехи государстводиз ам хуьдай цIийи гимияр, яракьар, тадаракар гунихъ галаз сад хьиз, республикадизни экономика вилик тухудай цIийи такьатар, агьалийриз яшайишдин  къулай шартIар арадал гъун лазим тир. “Дагдизель” гьахьтин зурба карханадиз элкъвена! Мад са кар: ада вичин тарихда лап вини дережадин инженервилинни техниквилин агъзурралди пешекарар, гьакьван хъсан тешкилатчияр, бажарагълу алимар, культурадин работникар, спортсменар, маса хилерин къуллугъчияр гьазурна.

Заводдихъ галаз санал къе чаз аквазвай чIехи шегьерни арадал атана. Виликан къумлухдал республикада виридалайни къацу, михьи, къулай шартIар авай шегьер хьанва. Каспийск. Адаз шегьердин дережа РСФСР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указдалди 1947-йисан 19-сентябрдиз гана.

• “Дагдизель” заводдиз чи республикадин агъур  промышленностдин  флаг­­­ман — кьилин кархана лугьузва. Им вуч лагьай гаф я?

— Ам гьахълу гаф я. “Дагдизелди” чи республикадин картадал мадни цIийи заводар, заводрин цехар,  эцигунрин карханаяр, шегьерар ва поселокар арадал гъидай  мумкинвал гана. Месела, гьа чи Каспийск шегьерда арадал атанвай Дуьм-дуьз механикадин завод, Махачкъалада машинар акъуддай ва приборар гьазурдай, сепараторрин ва маса заводриз тадаракарни, пешекарарни, технологиярни гайиди “Дагдизель” я.

“Дагдизелди” Мегьамед Гьажиеван тIва­рунихъ галай, Къизлярдин электро-механикадин, Дербентдин деталар цIалцIамар­дай ва икI мад маса заводризни цIийи нефес, цIийи къуватар гайиди тарихда гьатнава. Зун гьеле чи республикадилай къеце, чIехи уьлкведин жуьреба-жуьре шегьерра (Бакуда, Астраханда, Феодосияда, Алма-Атада, масанра) чи заводди арадал гъайи карханайрикай рахазвач. Яни кьулухъ галамай аграрный (хуь­руьн майишатдин) республикадикай алатнавай йисара Кеферпатан Кавказда виридалайни вилик фенвай гужлу санайидинди хьун чи автономиядин нетижа тушни бес!

• “Дагдизель” агалнавай, яни фин-хтунал къадагъа алай чка тир лугьуда…

— Гьелбетда! “Дагдизель” тIвар къведалди­, чи заводди са шумудра вичин тIварар дегишарна. 1937-йисалди иниз “Двигательстрой” лугьузвай. Яни сифте ада гьуьлуьн ги­мияр патал моторар-двигателар гьазурзавай.

Амма тарихда арадал атай вакъиайрихъ, иллаки Ватандин ЧIехи дяведихъ галаз ала­къалу яз, заводди кьилиз акъудзавай везифа­ярни дегиш хьана, тIварарни. Са арада  адан тIвар “Завод №182 (почтовый ящик №1)” тир.

Заводди дяведиз герек лап цIийи ва лап къуватлу яракьарни тадаракар гьазурзавай. Цин кIаникай фидай гимийрихъ галаз санал гьакьван сирлу ва гужлу торпедайралди, ма-са яракьралди таъминарна чи флот. ЧIехи Гъалибвилик чи заводдин чIехи пай ква!

Душмандин агентурадин гъиле чи делилар гьат тавун паталди лап кIеви серенжемар кьабулуниз мажбур хьана. Каспийск “агалнавай” шегьердиз элкъвена. Заводдикай ачухдаказ рахунни акъвазарна…

Вахтар алатна, чи заводдиз “Дагдизель” тIвар гана. Яни ада асул гьисабдай  машинрин­ дизелар (моторар) акъудзавай. Халкьдиз ге­рек хейлин тадаракарни (станокар, приборар, кIвале герек затIар) гьазуриз хьана. Заводдин къуватар генани виликди физвай. Ше­гьер­диз герек вири къуллугъар тешкилиз, ам целди, чимивилелди, электроэнергиядалди, газдалди таъминариз алишвериш ва  эцигунар, культура ва спорт, образованидин хел ви­лик тухуз, аваданламишиз, ял ядай, сагъламвал мягькемардай шартIар ара­дал гъиз — ибуруз вирибуруз къуватар гузвайди чи завод тир. Завод — шегьер гьавиляй лугьузва.

Гьайиф, майдандиз “прихватизаторар” лугьудайбур, абурун гуьгъуьналлаз 90-йисарин тарашчияр атана. Заводдивай гзаф къуватар, мумкинвилер къакъудна. Ам вич терг ийиз алахъайбурни тIимил хьанач. Заводдин коллективди ам хвена! Акционервилин общество (ОАО) тешкилна…

• Алай вахтунда куь гьал гьикI я? Вуч ама заводдикай?

— Чахъ яратмишдай къуватар, мумкинвилер гзаф ама. И кар чна залум тIугъвалдин вах­­тунда мадни субутна. Заводди республи­кадин медицинадин идарайрив ИВЛ-дин аппаратар патал кислороддин вентилар ага­кьар­на, вишералди инсанар сагъар хъийиз куьмек­на.­

Чахъ бажарагълу  инженеррин, конструкторрин бюро — кьилин штаб, мефтI ама! Им чна алатай асирдин эхирра “экраноплан” хьтин гьуьлуьн “аждагьан” арадал гъуналдини субутна… Иншаллагь, чи крар мадни къу­ватда гьат хъийида. “Дагдизель” амай ви­ри заводриз, гьа виликрай хьиз, кьилин дизель — къуват тирди чир хъжеда. За чина кIва­лахай, кIвалахзамай инсанрин тIварар кьазвач, я герекни туш. Чи сирлувал гьамиша авайди, амукьдайдини я…

Ина кIвалахна, лап еке дережайрив агакьайбурук сифтегьан директорар — М.Розенштейн, В.Алферов, И.Зорин, И.Мельников, С.Шаумциян, Н.Покорский, пешекарар — С.Каганович, А.Али­вердиев, А.Абакаров, партийный ва профсоюздин  тешкилатчияр — З.Феодаев, К.Гьасанов, Б.Исалов, масабур ква. Заводдин агалкьу­нар кьве сеферда чIехи наг­радаяр — Ленинан (1971-й) ва Октябрдин революциядин (1983-й) орденар гуналди къейдна. Вири делилар алай вахтунда заводдин музейда хуьзва.

• “Лезги газет” заводда гьикI кхьизва?

— Чина “Лезги газет” датIана кхьизвайди я. Лап гзаф лезгийри кIвалахзавай. А вахтара 100-150-дав агакьна экземплярар кхьизвай. Ги­ла кIелзавайбурун кьадар хейлин тIи­мил хьан­ва. Гъилевай йисуз 20 газет вахчузва, кIел­­­зава. Лап хъсан газет я. Квехъ агалкьунар хьурай!­

• Квехъни! Хъсан суьгьбетдайни чух­са­гъул…

Мердали  Жалилов