8-январдин няниз “Звезда” каналдай “Скрытые угрозы” лишандик кваз (журналист — Николай Чиндяйкин) саки 1 сятда давам хьайи передача тешкилнавай.
Ана чи государстводин хатасузвал таъминарун лазим тир, амма садани гьисаба кьан тийизвай, лап цIийи ва гьакьван къуватлу яракьрин жуьрейрикай суьгьбетзавай. Абурукай сад Советрин девирда (алатай асирдин 80-йисар) Каспийскдин “Дагдизель” заводдин инженеррини конструкторри гьазурай, цин винелай фидай экраноплан — самолет тир.
Къецепатан пешекарри и яракьдиз “Каспийскдин аждагьан” (монстр) лугьузвай, яни ам гьакьван къуватлуни тир, гьакьван хаталуни, кичIевал кутадайдини. Душмандин са самолетдивайни, я гимийривайни, радарривайни ам кьаз, ягъиз, терг ийиз жезвачир. Авачир ахьтин яракь садахъни!
Передача тухузвайда раиж авурвал, и самолетдивай лап хаталу яракьар (лув гудай ракетаяр), душмандин гимийрин гьа патарив агатна, кардик кутаз жедай. Чеб лагьайтIа, са хатани тахьана, экъечIдай а гьалкъайрай. Абурун йигинвал сятда 400 километрдилай гзаф тир. Яракьарни са бязи бомбардировщикрилай гзаф тухузвай.
А экранопланривай неинки пара яракьар, гьакI инсанарни (десантникар, пожарникар, маса къуватарни) кIани чкадив гьакьван фад ва хатасузвилелди агакьариз жедай. И карди къалурзавайвал, экранопланрикай, дяведилай гъейри, маса метлебар патални, менфят къачузвай. Месела, гьуьле батмиш жезвайбур къутармишиз, лап герек парар (суьрсетар) кIани чкайрив агакьариз ва икI мадни…
Бес вучиз абур акъудунал къадагъа эцигна? Вучиз ахьтин цIийи къуват гилан “цIийи” демократриз, уьлкведин хатасузвал гьакьван “багьабуруз” хуш хьанач? И суалдиз журналистди ажайиб жаваб гана: сифте “перестройка” гвайбурун руьгьериз, ахпани “викIегь” (“лихие”) 90-йисарин тарашчийриз ахьтин яракь (самолет) я хуьнин, я абур акъудунин лазимвал аваз акунач. (?) Мумкин я, масакIани хьун…
Эхь, а чIаван Россиядин сад лагьай президентди, адалай вилик СССР чукIурай сад лагьай ва эхиримжи президентдини “дуьньяда мад чаз душманар амач” лагьанай. Америкадин президент Рейган, ахпа Буш чи чIехи стхаяр яз малумарнай…
А йикъар тарихдиз фенва. Амма а девирдин “архитекторри” багъишай кьван зиянри гилани хабар гузва. Йисар алатунивай зиянрин (хирерин) заланвал артух жезвайди гьиссзава. ГьикI хьи, а чIавуз “стхаяр” лагьайбуру чпин гъиле тур вири техника ва технологияр, гьа жергедай яз экранопланарни, чаз акси яз, яни чун ядай яракьар яз кардик кутазва.
А “архитекторрин” рехъ давамарай гзаф чиновникар гьам яргъал центрайра, гьам чи республикадани “Дагдизель” завод чукIуриз, адан къуватар вири тармар ийиз гзаф алахъайди чи СМИ-ра гзаф сеферра къейдна. “Дагдизель” виликанди яз амачирди ам акур гьар сада гьиссзава. Чи республикадин маса заводар (машинар акъуддай, приборрин, шуьшедин чIунарин, сепараторрин, М.Гьажиеван тIварунихъ галай ва икI мадни) сагъдиз аматIа? Гьи заводди къе куьчеда гьатнавай жегьилриз кIвалах, кIвал-югъ, маса мумкинвилер теклифзава?
“Дагдизелда” амай бязи пешекарри чпиз гилани къуват гъиле гьатнавай башибузукьри къурхуяр гузвайди чуьнуьхзавач. ЯтIани хуьзва завод! Алатай йисан эхирра печатдиз акъатай рекъемрай (менфятлувилелди вилик финин, бюджетдиз къазанжияр гъунин рекьерай) аквазвайвал, “Дагдизель” республикада ругуд лагьай чкадал ала.
Амма тIугъвалдин завалдихъ галаз женг чIугвадай, инсанрин сагъламвал хуьдай цIийи приборар (ИВЛ) акъудунал гьалтайла, ам Россияда сад лагьай чкадал алайди къейднавай! Адавай винидихъ лагьанвай хьтин, гьадалай къуватлу, менфятлу затIар акъудиз жезма! Гьа жергедай яз — экранопланарни!
Бес и кар мумкинвилер чпин гъилевай “халуйриз” вучиз аквазвачтIа? И суал чун рахазвай передача тешкилай журналистдини эцигнавай…
“Каспийскдин аждагьанрикай” са экземпляр, ракьарал кутIунна, музейдин экспонат хьиз, гилани Каспий гьуьлуьн кьерел алама. Адаз цIийи сагьибар акъатнава.
Бес заводдиз? Адан еке мумкинвилериз?.. Акьван кьакьан дережайрай къалурзавай сюжетар чпелай кар аслу тир ксариз, кьиле авайбуруз аквазвач жал?!
Чун гьеле маса заводар арадал хкуникай рахазвач. Абур арадал хтайтIа, республикадин экономика, чи халкьдин агьваллувал виликди физ кичIезвани? “Инвестпроектар” пара жезва лугьузва эхир?.. Суалар пара ава, амма жавабар жагъизвач.
Мердали Жалилов
