Йисалай-суз чIехи жезвай, дуьнья ва уьмуьр­ чир жезвай аялри суалар гун адетдин кар я. Ара-бир абурун суалри чIехибур кIевени твада, жаваб жагъин тийиз амукьда. И йикъара 11 йисавай хтулди заз гайи суаларни гьахьтинбур тир: «Буба, атIа западдиз Россия вучиз такIанзавайди я? Адаз чи уьлкве, чун михьиз тергиз кIанзавани?»

Ругуд лагьай классда кIелзавай хтул за куьрелди кардин кьил квехъ галаз алакъалу ятIа, гьелбетда, гъавурда туна.

Дугъриданни, хтулдин суал лап важиб­луди я. Чи жаванар гзаф месэлайрин гъавурда авач. Учебникар, художественный, та­рихдин ктабар кIел тийизвай, амма интер­нетдай герек авачир кьван тапан, алдатмишзавай, кьилер акадарзавай малуматар агакьзавай абурухъ тарихдиз  талукь вакъи­айрикай, государствойрин къурулушрикай авай чирвилер лап зайифбур я.

РагъакIидай патан уьлквейриз вучиз Россия такIан я? Кискис гана, Россиядал гьалдарнавай Украинадиз США кьиле аваз западдин 54 уьлкведи пулуналди, яракьралди, жаллатIралди вучиз куьмек гузва? И суалриз жавабар гудалди тарихдиз са гъвечIи сиясат хъийин.

Чаз малум тирвал, лап сур йисарани­ ин­саният дявеяр галачиз кьиле фенач. Са гьал къуватлу тухум, кIеретI, пачагьлугъ ма­садан чилер кьаз, инсанар чпиз муь­тIуь­­гъариз, хуьрерал харж илитIиз алахъна. Урусатдин чилера вил авай чапхунчияр тIимил хьанач­. По­ловцияр, печенегар, монголар, татарар­, шведар, Польшадин королар, куьчерияр, Рим­дин папа кьиле авай католикар, туьр­квер…­ Гьа вахтунда лугьуз хьайивал, — крес­тоносцы. Аламат — къе абуру мад кьил хкажнава.

XII-XIII асирра Урусат княжествойриз пай хьанвай. Идакай менфят къачуна, чапхунчийри амалдалди князар тир Олег, Всеволод, Владимир сад-садал гьалдарзавай, чпи куьмек гудай амалар ийиз, артухан чилер кьазвай, гьукумдин къурулушра чпин гафуна­ авай итимар гзаф жедай сиясатдал амалзавай.

Ихьтин алчах, хаинвилин гьалариз Владимир Мономах, Александр Невский акси­ экъечIна. Абур Урусатдин Переяславлдин,­ Киевдин, Рязандин княжествояр сад ийиз алахъна. 1240-йисуз ада шведрин Ливон­дин­ ордендин рыцаррин кьушун Чудский вире тергна.

Римдин папади са шумуд сеферда­ Александр Невскийдин патав вичин веки­лар ра­къурна. Римдиз муьтIуьгъ хьунин, халкьдив католикрин дин кьабулиз тунин тек­ли­фар гваз. ИкI хьайитIа, душманрикай­ хуьн хиве­ кьуна. Тарихчийри къейдзавайвал­, Невский­ди дуьз къарар кьабулна, Римдин­ пападиз кIандайвал авунач, Ордадин ханариз­ харж гун менфятлу тирди кьатIана. ГьикI ла­г­ьай­тIа, Европадин феодалри кьунвай урусрин чилерал къелеяр эцигзавай, агьалийрив гу­жуналди католикрин дин кьа­булиз­, абурув­ чпин мулкара кIвалахиз тазвай­. Идалай гъейри, урусрин князрин гъиляй гьукум акъудиз, православидин диндин, кили­садин авто­ритет агъузариз алахъзавай­. Рагъ­акIидай па­такай Урусатдиз­ хийир хкат тийидайди Невскийдиз вилика­маз чир хьана. И сиясат­дал гуьгъуьнлай май­дандиз­ атай князрини, пачагьрини амална­. РагъакIидай патан уьл­квейри лагьайтIа, Уру­сат муьтIуьгъарун, халкь есирвиле тун патал ара-ара чапхунчивилин дявейрик цIай кутуна.

XV-XVIII асирра Урусатдин княжествояр­ ва ахпа пачагьлугъ РагъакIидай ва гьакI РагъэкъечIдай патан чапхунчийрикай чи­ле­р­, мулкар хуьн патал гзаф сеферра дявейрик экечIуниз мажбур хьана. Иллаки­ шведрихъ, полякрихъ, литоввийрихъ, мон­гол­рихъ, татаррихъ, туьркверихъ галаз мукь­вал-мукьвал дявейрик экечIна. Прус­сия­­дин, Венгриядин, Персиядин, Франция­дин чапхунчийризни урус кьушундин ва яракьдин гьайбат акуна.

Алатай асирра РагъакIидай патан уьл­квейрилай алакь тавур кар Франциядин император Наполеон Бонапартаз уьмуьрдиз кечирмишиз кIан хьана. Пруссиядихъ, Австриядихъ, Польшадихъ галаз амадагвилин­ икьрарар кутIуннавай Наполеона 16 миллетдин векилрикай ибарат 420 агъзур аскер авай кьушун гваз Урусатдал вегьена, 190 агъзур аскер ада резервдани хвенвай. Москва ада кьуна. Амма 1814-йисан 31-мартдиз Урусатдин пачагь I Александр кьиле­ авай коалициядин кьушунар Париждиз гьахьна. Наполеон магълубвилин икьрар ку­тIунуниз мажбур хьана. Ам вич Пак Еленадин островдиз акъудна.

Мад хейлин йисар фена. РагъакIидай па­таз эсер хьанач. Дуьньядин сад лагьай­ дяве къурмишна, Урусатдин империя­ чукIур­дай чкадал гъана, хейлин чилер кьуна. Ихьтин татугай гьалари Урусатда 1917-йисан февралдин ва октябрдин инкъилабар арадал гъана.

Ислягьвилин, халкьар, уьлквеяр дуствилелди, сада-садаз гьуьрмет авуналди яшамиш хьунин сиясат вине кьунвай Советрин Союзди дяведин гьерекатар тахьун патал пара алахъунар авуна. Амма Германиядин кьилиз атай миллетчи, фашист Гитлера дуьньядин 2-дяведик цIай кутуна, Советрин Союздал хабарсуз вегьена. Германиядин кьушунрик Европадин саки вири уьлквейрин полкар, батальонар, легионар квай.

Социализмдин уьлквейрин къурулуш арадал гъайила, Советрин гьукуматди Ватандин ЧIехи дяведин женгериз, вакъиайриз талукь хейлин делилар архивра кIевнавай, стхаяр я лугьузвай уьлквейрин хаинвилин гьерекатрин делилар архивра хуьзвай. Гила абур дуьздал акъуднава. Аламатдин шикилар арадал къвезва. Советрин Союз, Россия барбатIун, чилелай квадарун, халкьар къирмишун, амукьайбур лукIар хьиз ишлемишун пландик кутунвай Гитлераз вири Европади, Японияди, Туьркияди ва гьакI Африкадин бязи уьлквейрини куьмекзавай. Яракьралди, пулдин такьатралди, аскерралди, международный  майданда Германиядин тереф хуьналди.

Мукьвара телеканалдай «Россиядиз акси Европа, Гитлеран крестоносецар» документрин бинедаллаз гьазурнавай кинофильм къалурна. Оборонадин министерст­водин архиврай къачунвай делилар, Европадин трофейный кинохроникадин лентер раижна. Гьар са тамашачидин рикI къар­сатмишдай шикилар. Сифте гъалибвилери дамах кутунвай, гъалибвал чпин жибинда авайдай кьазвай Гитлеран генералар, абурун вилик юкь агъузна икрамзавай Япония­дин, Туьркиядин, Румыниядин, Польшадин­ гьукуматрин векилар акурла, бейнида ажу­гъар гьатзавай…

Немсерин кинохроника: 1941-йисан ок­тябрь. Гитлеран генералри амадагар чпин гъиле гьатнавай Одессадиз, 1942-йисан июлдиз Севастополдиз, Крымдиз, Алуштадиз, Ялтадиз гъизва. Абуруз чпин «викIегь, магълуб тежедай» кьушунар, танкар, абуру советрин сенгеррал гьужумзавай тегьер къалурзава.

Дамахзава, тарифзава, Туьркиядин Эркиней пашади Крым азаднавай немсерин ва румынрин аскеррилай разивалзава, абуруз чухсагъул лугьузва. Крым туьркверин рикIе авай тIал я эхир. Ам  патал пашайри Урусатдин пачагьдихъ галаз гьикьван дявеяр авуна! Са затIни гъиле гьатнач. Гила шадвалзава. Немсерин генералрини мусурманриз чпикай са хатани авачирдакай лугьузвай. Немсерин куьмекдалди Крымдин иесивал ийиз кIанзавай Туьркиядин кьушунрини СССР-дал вегьена кIанзавай. Гитлеран буйругъдалди Туьркверин армиядин векилриз чпин гъалибвилерин майданар къалуриз 1941-йисан октябрдиз теклифнай. Кьвед лагьай сеферда Советрин немсери кьунвай чилел Аркилед паша кьиле аваз туьркверин делегация 1942-йисан июлдиз атанай. Пуд лагьай сеферда абур фашистрин гъиле гьатнавай Харьковдиз атана. Фельдмаршал Фон Манштейна Туьркиядин генерал-полковник Тайдемираз ва адахъ галай журналистриз, военнийриз цIийи «Тигр» танк ва минометар къалурна. Манштейна нем­серин кьушунар Курскдал гьужум ийиз­ гьазур хьанвайдакай лагьана. Тайдемира адаз гъалиб хьунни алхишна. Гитлераз Туьркиядин са миллиондив агакьнавай армиядикайни менфят къачуз, ам СССР-диз акси дяведик кутаз кIанзавай. Анжах са квекай ятIа къурхулувал аваз Туьркия дяведик экечIначир.

Амма Австриядин, Хорватиядин, Чехо­сло­­вакиядин, Румыниядин, Франциядин, Нор­­­вегиядин, Финляндиядин, Испаниядин­, Венгриядин, Италиядин аскерри фашистрихъ­ галаз санал Ленинград, Сталинград, Москва кьаз кIанзавай женгера иштиракна. Женгер гзаф къизгъинбур, телефвилер арадал гъизвайбур тир. Гитлеран генерал Гельдера вичин кхьинра Яру Армиядин аскеррин къагьриманвал, Ватан  патал, чанарни гьайиф татана, душмандин хура акъвазун къейднай: «Яру Армиядин аскерри ажугълудаказ, къатидаказ, жуьрэтлувилелди аксивалзава, са кас амай кьван женг давамарзава. Чеб гъиле гьат тавун патал дотар, дзотар хъиткьинарзава. Тупунин гуьлле галукьай танкунай экъечIзавач, люкни агална, гьана акъваззава, чеб ва танк кузва, амма есирда вугузвач…».

Бейтерефвал хуьзвай Швейцариядин бан­кари Германия пуларалди, Швецияди герек металлралди, маса товарралди таъминарзавай. Фашистрин гъиле гьатнавай мулкара украинви, эстонви, литовви полицайри есирда гьатай ва ислягь цIуд агъзурралди инсанар инсафсузвилелди къирмишна.

Ингье гила абур вири мад Россиядин девлетра, мулкара вил аваз, ам  михьиз чилелай терг авун патал алахънава. Украина, кицI хьиз, чахъ гана, гьалдарнава. Амма душманриз кIандайвал жезвач. Россиядин баркаллу армияди миллетбазарни, коллективный западдин дяведин техникани барбатIзава, Урусатдин тарихдин­ шегьерар, хуьрер, 1943-1945-йисара хьиз, фашистрикай азадзава. Ихьтин гьалда вучдатIа чин тийиз амай Зеленскийдай, адан Рагъ­акIидай патан архайрай, кицIерай хьиз, цIу­гъар акъатзава.

Гьахъвал чи пата ава. Гъалибни чун жеда. И югъ яргъал алач.

Нариман  Ибрагьимов