(Печатдиз гьазур жезвай «Ракъинин сухта. Майрудин Бабаханован ­уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ» ктабдай чIук)

Эвел. 80-йисар

РикIелай тефидай ва, гуьгъуьнлай кили­гайла, бахтавар девир тир цIусад шаирдин­ уртах «Къизилгуьлдин мани» (1986-йис) ктаб акъатайди. Ам ачухзавай Бабахан Бабаханован (тIвар гьакI къалурнава) «Гъете­ри табдач» циклдик «Лезги кварар», «ПIинияр ва нагъв», «Йифен фантазия», «Къвазва даим зал чIарарин гурлу марф…», «Шалбуздин капаш» ва маса шиирар акатна. Чешне патал (виридалайни хъсан акурди  ваъ, ктаб ачух хъувурла, гьа сифте вил акьурди):

Заз ухшар жез кIанзава

Гураравай  таниш тушир чекмейриз,

Гьич садрани таб тийиз,

Хабар гузвай мугьмандикай атанвай.

 

Заз ухшар жез кIанзава

Бармакдиз,

Анжах инсан галайла

Кьакьан тир,

АскIан тир ам галачиз…

Бажарагъ пайда хьунин бейхабарвал… Дуьшуьшар жеда (гьайиф хьи, лап кьери!) бажарагъда гъалатI хьун намумкин тир, гьакьван ам ашкара аквада. (Вучиз ятIани, акьуллу зарафатчи Шолом Алейхеман гафар рикIел къвезва: «Бажарагъ ахьтин затI я хьи, эгер ам аватIа, ава, эгер ам авачтIа, авач».) Анжах са циклда гьатнавай шиирар тIимил тиртIани, кIелзавайди гъавурда акьазвай: абур бажарагъдин халисан пай ганвай, дериндай фикирзавай ва гьиссер гужлу касди кхьенва. Шииррин цIарара къуват авай, абур рангаралди куькIвенвай, мана-метлебдай ацIанвай.

Кьилдин гъвечIи ктабдиз, яхцIур чинилай тIимил авай «Муьгьуьббатдин куьчедиз», 1989-йисуз дуьнья акуна. Ада гьатай шииррик «Диде», «Хайи чил», «Самурдин там ва я агъзур шив квай мах», «Дидейрин накъвар», «Гумир мад заз уьмуьрдикай суалар…», «Рушар, рушар…» ва масабур ква.

ЦIийивал — аламатарзавай, гьа са вахтунда, гуя эсиллагь вичел алахъ тавуна, гьич са жуьредин экспериментаторстводиз,­ къугъунриз-макьамриз кьил ягъ тавуна арадал атанвай, дериндай тIебии тир, гьавиляй гьар сад гъавурда акьазвай ва гьар сада гьа тIебиивилелди кьабулни ийизвай. Им ахьтин дуьшуьш я, эсеррикай фикирдай: чи литературада икьван чIавалди абур авачиз­ гьикI хьайиди тир? Абур авачиз жезвачир, гьавиляй абур пайдани хьана. Месела, и шиир.

Кварар

1

Лезгийрихъ са адет ава: жегьилди,

РикIик хьана, вахт атайла мехъердай,

Ядни вучиз гъизвач лугьуз къайиди,

Квар къачуда, гадарда ам пенжердай.

Геж тавуна, адаз мехъер ийида,

Чими хьанвай ятар къайи хъийида.

2

Цурун кварар гьар са лезги кIвалева.

Гадаярни авачиз туш агакьай.

Мад дидеяр булахдал физ рекьева.

Абурухъ чун агакьдач чи камарал,

Гьавиляй за гьарайзава кьулухъай:

«Къуй, дидеяр, къуьневай куь кварарал

Чка такуй кьацI тахьана амукьай».

3

Тфенгдинни лезги кварцин хесетар

Сад я, анжах кьве тафават тахьайтIа:

Тфенгдин гъуьрч яру жеда, иви физ,

Лацу жеда, лезги кварци ягъайла:

КIвалин пипIе акъвазда са нини хьиз,

Адан гъуьрч — свас, кьилел дуьгуьр ахъайна­;

Кьвед лагьайди, шейтIандихъ тIуб галкIу­рай­­­,

Тфенгдай гагь гуьллеяр дуьз фидай туш,

Амма кварциз галукь тавун чидай туш.

4

Зазни цикай зегьер жезва, хъвадайла.

Ярни гьахъ яз аквазва заз, туьгьметиз, —

«Бес мус хьурай?» — лугьуз хабар кьадайла.

Бес мус хьурай? Анжах кварци куьмекда.

Вахт атанва гила гьадал алахъдай.

АкI за къе ам гадарда хьи дакIардай…

Ибур гьакIан гафар туш — я жери кар.

Ингье кIвализ хъфизва зун тади кваз:

— Къелечияр, гьазура са цIийи квар!

Чи поэзиядин и жуьре чешнейрин бажарагълу цIийивал, таъсирлу къуват ахьтинди хьанай хьи, абурулай литературада цIийи девир башламиш жезвайди инкар ийиз бажагьат алакьдай.

Кьве ктабдани гьатнавай эсерриз илгьамдин яд ганвай чешмейрикай куьрелди рахайтIа, гьеле жегьил уьмуьрдин гурлувал, гьиссерин дем, муьгьуьббат:

За зи рекьиз кIанивилин тIвар гузва,

Ша захъ галаз муьгьуьббатдин куьчедай.

Кьилинди, инал гъалатI хьун мумкин туш, жегьил шаирдин яратмишунар бинеламиш хьанвай ва датIана мягькемдиз амукьдай, йисалай-суз гужлу жедай ватандин гьисс. «Хайи чил» шиирда и гьиссди руьгь кутунвай фикирри шаирдин яратмишунрин программади хьиз ванзава.

И чилеллай къавахдикай туькIуьрай

КьепIина заз ширин ахвар атана.

Рагъ къуй кIантIа виринра сад куькIуьрай,

Ам сифте за и чилелай кьатIана.

 

Буба кьенай — аял тир зун са куьлуь,

Са вахт тушир хурудихъай галудна.

Зун дидедихъ галаз санал и чили

Гъил гъилеваз етимвиляй акъудна.

 

Къуй и чилик квачиз хьурай къизилар,

Амма дагълар ава ина такабур.

Дустар яхъ квез — и чилелла жегьилар,

Къизилдилай михьибурни багьабур.

 

Зун гьуьрметдиз лайихлу кас хьайитIа,

И чилел заз сифте гуьмбет хкажда.

Нагагь хьана, намус маса гайитIа,

Масана ваъ, и чилел зун алажда.

 

Маса патар, фикирмир, заз багьа туш,

Зун дуьньядихъ, махунихъ хьиз, цIигел я.

Са чкани зун паталди чара туш,

Амма и чил зи эхирни эвел я.

Кьезилди, хушбахтлуди тахьай аялвилин темадини куьгьне тежезвай гьиссеризни­ бейнидай акъат тийизвай шикилриз туьнт рангар ягъиз, гуьгъуьнлай хейлин эсер­ра ван хъийида. Ктабра чпиз вердишвилелди «Философиядин лирика» лугьузвай жуьредин эсеррини чка кьунва.

Низ малум я вири сирер уьмуьрдин?

Мус аялвал кьуьзуьвилиз элкъвезва?

Эвел гьинва? Гьинва лишан эхирдин?

Чун мус физва? Мус элкъвена хквезва?

 

Пагь, уьмуьрдихъ гьикьван ава суалар,

Гьикьван тIимил ава жаваб гайибур:

ХазватIани аялзамай кьуьзуьбур,

Суруз физва кьуьзуь хьанвай аялар…

Гележегдин шаир Майрудин Бабахановни, уьмуьрдин тежрибади акьул ва гьиссер дерин ва заланарнавай лезги, чаз са уьтери хьиз «Муьгьуьббатдин куьче» ктаб акьалтIарзавай шиирдай аквада:

Зун дуьньядиз, ваъ, мугьман хьиз атанвач,

Я дуьньядай хъфидач зун, мугьман хьиз.

Зун гьелелиг рекьидайдахъ агъанвач,

Жегьилвилихъ агъанва, гьар жаван хьиз.

Амма уьмуьр! Адахъ вичин къан ава,

Рахкурзава ада вири — хъсан, пис.

Зи уьмуьрдин эхирдани къван ава,

Эвер гунин лишан хьиз…

А девирда, белки, кьатIудачир, гила чаз аквазва и цIарари шаирдин геж лирикадин гзаф эсерриз гуя эверзавайди. Дуьньяда вири куьтягь жезва эхир, жегьилвални, гьатта инсандин уьмуьрни. Лезги шаиррин цIийи несилди вичикай малумарай ва рикIелай тефидай 80-йисарни куьтягь жезвай… Хейлин вахтар алатайла, ада «Сифте ктаб» шиир кхьенай:

Зи сифтегьан ктабдал

Муьгьуьббатдин тIвар алай.

Жилд яз адал, инсандин

Хам кьван, кьелечI чар алай.

 

Сифте гъиле кьурла ам,

Хва кьур кьван, заз шад хьанай.

Кьуд пата кьуьд тиртIани,

Зи хуруда гад хьанай.

 

Хейлин вахтар алатна

А ажайиб йикъалай.

Мад ктабар акъатна,

Зи тIвар кхьиз юкьвалай.

 

Амма мад заз садрани,

А чIавуз кьван шад хьанач.

Мад садрани зи рикIе,

Гад тирлани, гад хьанач…

Шаирди рикIел хкизва:

— Армияда за Сочи шегьерда къуллугънай. Залай вилик, къуллугъ акьалтIарна, кIвализ хъфизвай къумукьви дустуни заз «Альпинист» радиоприемникни офицердин­ чекмеяр тунай. Радиоприемникдай за Махачкъала кьадай, лезги передачайриз яб гу­дай. ГьикI ятIани, садра Алирза Саидов рагьметдиз фейидакай хабар ганай. Хайи стхадикай магьрум хьайи гьисс атанай заз.

Зун адан кьилив анжах садра фейиди тир, 1977-йисан гатуз, жуван шииррай ацIанвай дафтарни гваз. Чун квекай раха­най? Заз Москвадиз литинститутдик эке­чIиз физ кIанзавай, а девирда и кар муд хьанвай эхир. Алирза Саидова заз литинститутдик экечIунин шартIарикай лагьанай. Гьелбетда, шииррикайни раханай, за адаз жуван шиирар къалурнай. Ада абур кIелнай. Зав «Перизада» тIвар алай шиирралди кхьенвай трагедияни гвай. Зи «Муьгьуьббатдин куьче» ктабда гьатнавайбур гьа девирдин шиирар я.

Шиирар чап ийиз зун, авайвал лугьу­н, а вахтара гьавалат хьайиди туш. 1984-йисуз университетда чаз Ханбиче ваха тарсар гузвай. Ада зи шиирар къачуна, абуруз­ рехъ гана, гьанлай абур «Коммунист» газетдиз, «Литературадин Дагъустан» жур­налдиз акъатиз башламишна. Зун гьеле­­ студент яз, Ханбиче вах арада аваз, зи шииррин цикл уртах кIватIалдикни акатнай.

80-йисар — гъвечIи ктабринни чIехи умуд­рин макъам! Лезги поэзиядиз атай цIийи несил… Гьеле 81-йис я, Пакизат Фатуллаевадин «Зи экуь кIвал» ктабдиз дуьнья акуна.­ 83-йис — ирид автордин «Жегьилрин сесер» кIватIалдик Арбен Къардашеванни Абдул Фетягьан шиирар акатна. Гуьгъуьнин йисуз аялар патал «Дуьньяда гатфар» ктабда мад кьве автордихъ галаз А. Къардашеван шии­рарни гьатна, 85-йисуз — адан сад лагьай «Сифте цуьквер» ктабни акъатна. 86-йис: М. Бабаханован эсерарни акатнавай­ винидихъ вичикай лагьанвай «Къизилгуьлдин мани» кIватIал. 88-йис: Абдул Фетягьан «Хиялрин зул». 89-йис: М. Бабаханован «Муьгьуьббатдин куьче», Ф. Нагъиеван «Капал кхьинар», З. Къафланован «ЦIийиварз», А. Алиханован «РикIин гаф», Шагьбаладин «Карвандин рехъ» кIватIалар. 91-йисуз аялар патал акъатай пуд автордин «Тавази рагъ» кIватIалдик Шагьбаладин эсеррин циклни акатна. И авторрихъ галаз санал, вичин сифте ктаб «ЦIийи Чапаев» амайбурулай геж хьиз акъатнатIани, А. Мирзабегован тIварни кьун лазим я. Вири и авторрикай Абдул Фетягьани Пакизат Фатуллаевади са кьадар фад башламишнай, амма абурун поэзиядизни цIийивал хас я. Амайбуруз лагьайтIа, инанмишвилелди 80-йисарин несил лугьуз жеда: виридаз хас умуми гьиссди, яратмишунрин са бязи ерийри абур вири гуя тупламишнава.

Чи поэзияда гьеле агъсакъалри —             ­ Ш. Къафлановани Ш.-Э. Мурадова — кIва­лах­замай­. ­Поэзиядин вилик жергейра­ авайбур 60-йисарин несилдин лайихлу, чпихъ чIехи агалкьунар хьанвай, чпин къимет­ чпини аннамишнавай, амайбурузни чизвай шаирар тир. Гила бажарагълу жегьиларни­ атанвай­. Зи рикIел ихьтин агьвалат алама. Садра «Самур» журналдин редакциядиз атай къумукьрин тIвар-ван авай шаир Бадрудин ихтилатдик квай чкадал кис хьана, ахпа ада анал алай вичин юлдашриз, лезги писателриз лагьана: «Куь литературада исятда авай гьал мад  Дагъустандин са литературадани авач. Килиг садра, шумуд несилдин векилри кIвалахзаватIа? Ихьтин гьалдал я чавай, къумукьривай, я даргийривай, я яхулривай шадвал ийиз жедач…». ГьакI тир.

Литературадиз атанвай жегьилар чIехи несилдин векилри хушдиз кьабулун, абуруз вилик физ куьмек гун, агъаз кIанзава, тIебии кар я. Амма бажагьат а чIехибуру халисандиз аннамишзавай и цIийиз атанвайбур вужар ятIа, абуруз кьисметди милли литературада гьихьтин чка тайинарнаватIа. И кардикай, гьич тахьайтIа, а йисара акъатай уртах кIватIалри шагьидвалзава. Нихъ галаз са жилдерик акатзавай гуьгъуьнлай чи литературадин дамах хьайи шаиррин эсерар? Литературада хатадай пайда хьайи, чпин бажарагъди шаклу ийизвайбурухъ галазни, яшлу, амма чпивай фикир желбдай са затI кхьиз техжезмайбурухъ галазни. АкI тир, а кIватIалар гьазурзавайбуруз, милли литературадин процесс тешкилун чпелай аслубуруз эсиллагь бажарагъдин цIийи экв аквазвач, гуя абуру литературада къуватда гьатзавай таза шагьвар эсиллагь гьиссзавач.

Суал эцигин: яратмишунра чIехибурухъ галаз цIийиз атанвайбурун алакъаяр гьикI тир? Са кар, гъалатI тахьана, тестикьариз жеда: жегьилри чIехибуру кхьизвай жуьреда­ кхьин герек туширди гьа сифтедилай аннамишна. Жегьилар дуьньядиз масакIа килигза­вай ва абуру маса жуьреда кхьизвай. И кардин гъавурда гьатун патал гъвечIи мисал­ гъин. Чи рикIел алама а йисара патриотизмдин­ темадай чапзавай шииррин усалвал, лугьуз жеда, художественный терефрихъай ва метлеблувилел гьалтайла, абуруз мадни агъуз­ аватдай чка амачир. Амма цIийи шаирарни­ совет­рин инсанар, советрин адетриз-къайдайриз кIевелай вафалубур тир. Са бязи темайрай чпин гафни арадал атанвай адетди исте­мишзавайвал лугьун абуру­ буржи яз кьазвай­. ИкI, винидихъ гъанвай Майрудин Бабаханован «Заз ухшар жез кIанзава…» шиир­ акьал­тIарзавай пуд лагьай строфа ихьтинди я:

… Виридалай заз ухшар жез кIанзава

Компасдиз,

Зи рикIини

Адан гъвечIи экьребри хьиз гьамиша

Къалурдайвал

Кефер пад —

Урусат…

Мисал яз Ватандин ЧIехи дяведин тема къачун. Бубайрин игитвилел кьару невейри и темадай кхьенвай кьван эсеррин селлера чал гзаф гьалтзавайни чан алай гьисс квай цIарар? Чавай гзаф эсеррин тIварар кьаз жедани рикIел аламукьдай, чпин художественный къиметлувили литературада амукьуник умудлу ийидай? Бажагьат. Амма Майрудин Бабаханован гьа сифтегьан уртах ктабда гьатнавай шиир кIелин чна:

Къуншидин кам

1

Хурал чка аламачиз,

Орденрикди, къачур къизгъин женгера,

ЭрчIи кIвачни галамачиз,

Туна яргъал Европадин чуьллера,

Къунши хуьруьз хтанай зи.

2

Уьзуьагъ я ам исятда,

Вич кьецIи я лагьайбурал хъуьрезва:

Са кIвачел ам хайи хуьре,

Муькуь кIвачел Европада къекъвезва.

Яргъи я кам къуншидин зи.

Гила куьне лагь: и гъвечIи шиир, садра кIелайла, рикIелай алатдани? Ваъ, гьелбетда. «Муьгьуьббатдин куьче» кIватIалдай и темадиз талукь «Итимрин гатфар» шиирни кIел хъия. РикIелай алатдани ам? ИкI вучиз ятIани регьятдиз лугьуз жеда: бажарагълу шаирдиз дуьнья вичин вилерай аквазвайвиляй…

А. Омаров