Вучиз хайи чIал чизвач?

Садра фикирдиз гъваш: куьн Ватандивай яргъа ава, мисал яз, Москвада, Америкада ва я Францияда. Квез дидед чIалан ван къвезва. Куь гьиссер гьихьтинбур жеда? Заз чиз, ихьтин легьзейра, хайи чIала, суьгьуьрлувал акатна, чаз шадвал гуда, а шадвили бедендиз рикIиз регьят хьайи­ла акъат­дай хьтин цак акъудда.  Ихьтин легьзейра чун са вуч ятIани кьатIуз, фикирар ийизни агакьдач, ибур садлагьана арадал къведай гьиссер я. Кар ана ава хьи, чи къанажагъда дидед чIал хайи, чими са квехъ галаз ятIани алакъалу я: хизандихъ, кIвалихъ, аялвилихъ.

Заз чиз, хайи чIал чир тавуналди, тахьуналди чун чи халкьдин тарихдивай, милли медениятдивайни адетривай, санлай ацукьун-къарагъунивайни яргъа жезвайди чна кьатIузвач. Гьайиф хьи, чун чи милливал хуьзвай уьлчмедивай  —  чи хайи чIалавай — гуьгьуьллудаказ къакъатзава. Йисалай-суз им мадни чIехи месэладиз элкъвезва. Гьелбетда, хайи чIал хъсандиз чизвай бахтлу ксарни авазва. Амма, алатай йисарив гекъигайла, дидед чIалар тийижир аялрин, жаванрин, жегьилрин кьадар къвердавай гзаф жезва.

Зи фикирдалди, къенин юкъуз жегьилриз хайи чIал чир тахьунихъ са шумуд себеб ава. Абурни за жуван чирхчирривай, танишривай, санал кIелзавай юлдашривай (абурун саки са паюниз, гьайиф хьи, хайи чIал чизвач) хабарар кьуна чирнава. Ингье а себебар.

Сад лагьайди, кIвале диде-буба хайи чIалал рахазвач­, абуруз аялдиз чIал чирунал зегьмет чIугваз кагьул я.

Кьвед лагьайди, кьве миллетдин векилрикай ибарат тир хизанда аялриз гьи чIал чирдатIа, са меслятдал къвезвач.

Пуд лагьайди, аялриз хайи чIаларал рахаз регъуьзва, гуя идалди «шегьердинбурун» къамат чIур жезва.

Рахан сад лагьай себебдикай. Зи ахтармишунрай ачух жезвайвал, гзаф диде-бубаяр аялар алай чкадал чеб чпихъ галаз хайи чIалалди рахазва, амма абуруз чIал чир хьунин мураддалди ваъ. Къарши яз, чеб квекай рахазватIа, абур гъавурда акьун тавун патал, яни бязи месэлайрикай чпин хайи чIалал, аялриз тийижир чIалал рахаз абуруз къулай жезва. Бязи месэлаяр веревирддайла, аялриз чIал чир тахьуни, лугьурвал, абурун сирлувал ачухзавач.

Кьвед лагьай себебдикай… Кьве миллетдин векилрикай ибарат тир хизанда аялриз дидед чIал чирун четин жезва. Зунни ахьтин хизанда дидедиз хьана. Зи диде лезги я. Ада зун лезги чIал чирунихъ «ялзавай», буба табасаранви я, ада — вичихъди. Нетижада заз са чIални чир хьанач.

Эхиримжи себебдал акъвазин. Им виридалайни буш, манасуз фикир я, амма, гьайиф хьи, ахьтин фикирдал алай жегьиларни ава. Имни абуруз — жегьил рушариз ва гадайриз — хайи чIалал рахаз регъуь хьун я.  Аялриз, жаванриз, са кьадар яшариз акъатайла, дидед чIалал неинки рахаз, гьатта чпиз ам чизвайди къалуризни утанмиш жезва, гуя икI абур хуьряй атанвайбур хьиз аквада.

Зи 19 йис тамам жедалди заз хайи чIал чизвачир. За фикирдиз гъизвай  са шумуд йисалай захъ жуван хизан жеда, амма зи аялризни хайи чIал чир жедач. Заз тийи­жирла, за абуруз гьикI чирда кьван!? И фикирди зун «къеняй» незвай. За жув, дугъриданни, тамамсуз инсан яз гьиссзавай, гьикI хьи, ингилис чIал хъсандиз чизва, амма жуван дидед  чIалал кьве гаф галкIуриз жезвач.

Гьавиляй за алатай йисуз зи вилик хайи лезги чIал чирунин макьсад эцигна, ам чирунал рикIивай машгъул хьана. Эхь, чирна, залай алакьна! Жув вири патари­хъай тамам инсан яз гьисс авун патал. Жуван аялриз, хтулриз, птулриз чирунин мураддалди. Эгер дуьньядин яргъал са чкадиз, лугьун чна, Америкадиз ва я Франциядиз акъатайтIа, чи чIалал рахадай кас гьалтайтIа, адахъ галаз рахаз жедайвал… Кьилинди, зи хайи Ватандихъ, миллетдихъ, зи хизандихъ галаз авай алакъа хуьн патал.

Дугъриданни, са йис идалай вилик зи уьмуьрда кьабулай виридалайни камаллу къарардалди, за жув бахтлу кас яз гьиссзава. Квезни къуй ихьтин йикъар кьисмет хьурай!

Заира  Талибова,

ДГУ-дин филфакдин студентка