Виликан Куьре вилаят тарихда виридуьньядиз машгьур эфендияр, шаирар, алимар, инкъилабчияр акъатнавай макан я. Девирар дегиш хьуникди, цIийи гьукуматар арадал атуникди, виринра адет тирвал, эвела Куьре вилаят, ахпа Куьре ханлух, Куьре округ, Кьасумхуьруьн район, эхирдай СтIал Сулейманан район, тIварар хьиз, адан сергьятарни дегиш хьана. Куьре ханлухдин девирда Вини Ярагъдал дидедиз хьайи, Дагъустанда тарикъатдин бине эцигай Куьре Мегьамед эфендидин хуьр Вини Ярагъар дуьзенлухдиз куьч хьана. И мулкар алай вахтунда Мегьарамдхуьруьн райондик акатнава.
Кьуьчхуьр Саидан ватан Кьуьчхуьрар Кьурагь районда ава. Етим Эминан ватан — Ялцугъар, Мирзе Гьасан эфендидин хуьр — Алкьвадар, СтIал Сулейманан хайи хуьр — Агъа СтIал Кьасумхуьруьн, гила СтIал Сулейманан райондин сергьятра ава… Хайи халкь виридуьньядиз машгьур авур къагьриман рухвайриз, гьа гьисабдай яз Мегьамед Ярагъвидиз Ярагъ-Къазмайрал диндин еке дарамат хкажнава. Кьуьчхуьр Саидаз — Бугъдатепеда стела, СтIал Сулейманан районда, арандиз эвичIна, са шумуд хуьруькай арадал атанвай макандиз Эминхуьр тIвар гана, ана Етим Эминаз баркаллу скульптор Гьейбатова туькIуьрай еке гуьмбет хкажнава. Алкьвадрал Гьасан эфендидиз чи баркаллу хва И. Яралиева вичин харжийралди чи патара авачир хьтин музей эцигна. Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейман, Ярагъ Мегьамедалай, Алкьвадар Гьасаналай алатайла, пуд лагьай кас я Дагъустандин ва лезги халкьдин тIвар виниз хкажай. Адаз советрин гьукуматдин девирда вичел чан аламаз эцигай дараматдикай музей хьанва. Шаирдин мярекатар Москвада, цIудралди маса шегьерра, республикада, гьар йисуз Агъа СтIалдал гурлудаказ «Шииратдин йикъар» тухузва, адан памятникар хайи хуьре, районда, республикадин меркез Махачкъалада ава. Ам кучукнавай багъ шаирдин тIварцIихъ янава. Бажарагълу скульптор Оскар Сарыджади туькIуьрай еке гуьмбет адан кьилихъ гала. Лезги театрдал СтIал Сулейманан тIвар ала. Им чна баркаллу рухвайриз чи патай авай гьуьрмет къалурун я.
Ярагъриз ашукь Уьздена вичин девирда шиир бахшнавай.
Ярагъар
Бакуда бес давамда гьикI,
Чан хайи ватан Ярагъар?
Вахъ цIигел яз акъатна рикI,
Чандилай масан, Ярагъар!
Нефес къачур экуьн гьава
Чандиз ажеб тушни дава?
ЗатIни авач валай багьа,
Женнетдин ватан Ярагъар!
Вахъ ажайиб тегьер ава,
Пуд пата ви пIирер ава.
Эфендияр, шейхер ава,
Алимрин макан Ярагъар!
Етим туна нафтIад мяден,
Хтанва мад ви хва Уьзден.
Бахтлу уьмуьр, сагълам беден
Я чаз пара кIан, Ярагъар!
Гзаф ширин ятар ава,
Гьар са нямет багълар ава,
Бязибуруз бахтар ава,
Хуьрерин султан, Ярагъар!
Вичихъ, гьелбет, фарман ава,
Гьар дердиниз дарман ава.
Асул, эдеб, дуван ава,
Къадимлу хьуй, чан Ярагъар!
Гьам шегьерда, гьам убада,
Ава ви тIвар-ван, Ярагъар!
Ацукьна ви юкьни-юкьвал,
Гьажи Юсуф хан, Ярагъар!
Са шумуд йис вилик Мегьарамдхуьре заз виниярагъви Гьажиагьмедан хва Гьажибаладихъ галаз таниш хьун кьисмет хьана. Ада чпин ата-бубайрикай сад тир ашукь ва шаир Уьзденакай малуматар гана.1881-йисуз виликан Куьре ханлухдин Вини Ярагъдал Агьмедан хизанда Уьзден тIвар алай хва дуьньядал атана. Адакай гележегда Ярагъ Мегьамедан медресадин сухта, буба кьейидалай гуьгъуьниз Бакудин нафтIадин буругърин фяле хьана. Гьа са вахтунда ада ашукьвал авуна, адакай шаирни хьана. Зун са шумуд йисуз, Уьзденакай делилар кIватIиз, Ярагъ-Къазмайрал ва къунши хуьрериз фенай. Заз Мегьамед Ярагъви, адан хва Исмаил эфенди ва ашукь Уьзден яшамиш хьайи хуьруьн булахрай са хупI яд хъваз кIан хьана. Гьар са касдивай хабарар кьадайла, ам чидай ва адакай хабар авай ксар чарасуз тирди хьиз, течир хуьруькай, вични, агьалияр хъфидайла, кIарасар, керпичар, рак-дакIар хкудна, дяведин вахтунда хьиз, и саягъда барбатI хьанвай хуьруькай гьинал ва вуч алайтIа чирун четин тир. А ерияр тамун есирда гьатнавай. Зун и тамарин чIехи мешебеги Мегьамед, и хуьруьн школада тарсар гузвай муаллим Абдулгьамид галаз Вини Ярагъдал рекье гьатна. Абдулгьамида заз Мегьамед Ярагъвидин аваррин пуд имамдиз, Асланхандин мирзе шейх Жамалдиназ, Етим Эминаз, ашукь Уьзденаз ва патарилай атай цIудралди сухтайриз чирвилер гайи, са пай медреса ва муькуь пай яшайишдинди тир дарамат къалурна. Кьакьан цларин амукьаяр цавуз тамашиз акъвазнавай саягъ акурла, заз а дараматар чан алай аскерар хьиз аквазвай. Хуьр чир жедай гьалда амачир. Михьиз тамуз элкъвезвай. Гьихьтин хуьр, гьихьтин тIебиат! Юсуф бег гатуз Кьурагьа жедай, къулайвилихъ къекъвей вири хуьрерикай хъутIуьз яшамиш хьун патал Вини Ярагърал рикI ацукьнай. Гьана са шумуд булах авайтIани, вичиз ва вичин мал-къарадиз Хакидилай булахдин яд гъайи хуьр чир жедай гьалда амачир. Чун Абдулгьамида Мегьамед Ярагъвидин гада Исмаил эфенди, Уьзден ва масабур кучукнавай куьгьне сурар галай патахъ тухвана.
А сурарал алай гьал, Мегьамед Ярагъидин дарамат акурла, зи рикIиз пис хьана. Яраб, фикирна за, диндин суварар жедайла кьванни Ярагъ-Къазмайрин жемятдин векилар чпин бубайрин, ата-бубайрин сурарал физвач жал!? Яраб сада кьванни кьил кутуна, куьгьне еридал кьил чIугуна, чпин мукьва ксарал са дуьа кIелна хквезвач жал? Уьзденан сур цацаринни валарин гъиляй чпикай кас галачиз чавай жагъуриз хьанач. Исмаил эфендидин сурал са гужуналди фена, дуьа кIелна.
Кьвед лагьай сеферда заз Вини Ярагъдал фин кьисмет хьана. Аниз чун, са кьадар ксар, ихрекви зи дуст Мегьтиев Магьмуда тухванай. Къвердавай там акьалтзавай хуьрел чир жедай чин аламукьзавач.
Заз «Лезги газетдай» шад жедай хабар хьана — Вини Ярагъдал Мегьамед Ярагъидин дарамат ва медреса туьхкIуьр хъийидай кьегьалар майдандиз экъечIнава. Аллагьди сувабар кхьирай чпиз. Мергьяматлу кIвалахриз баркалла я авайди.
Макъала гьарфаринни гафарин цIарар яз кьабулмир, абур зи рикIин кIусар я. За Мегьарамдхуьруьн райондин регьберривай, иллаки за чпиз мукьва ксариз хьиз гьуьрмет ийизвай векилривай, райондин ва къунши хуьреринни куьмек галаз, куьгьне хуьруьз хъфидай рехъ туькIуьрун ва сурара са жуьре къайда тун тIалабнай. А месэла кьилиз акъатнатIа, гьадакай малумат кIанзавай.
Вини Ярагърин жемятдивай ийидай тIалабун ава захъ: куьгьне Вини Ярагъдал ва райондин хуьрера куьчейриз ашукь Уьзденан тIвар гун.
И карда вилик экечIай ксариз за жуван патай тарихдин «Ярагъви ашукь Уьзден» (повесть) са шумуд ктаб багъишдай.
Сажидин,
Дагъустандин халкьдин шаир
