ТIал алай месэла

Винидихъ чна эцигнавай суалар алай вахтунда политикрини, общественный деятелрини, инсанрин ихтиярар хуьзвай векилрини, чпин итижар хуьн патал сес хкажзавай дишегьлийрини, журналистрини  и месэлай­рал­ машгъул идарайрин къуллугъчийриз гузва. Жавабарни гьар жуьрединбур агакь­­зава, амма важиблу месэла алай чка­­­дилай юзазвач. Центральный телеканалрин передачайриз килигайла, печатдин изданияр кIелайла, малум жезва хьи, Россиядин саки вири регионра кIвалин зулумриз, гужариз рехъ гузва.

Мисалар лап къарсатмишдайбур я. Эгер икьван гагьда итимри (бубайри, гъуьлери, стхайри) хизанра ийизвай зулумрикай малумарзавачиртIа, къайдаяр хуьдай органрин къуллугъчийри дишегьлийрин ар­заяр кьабулзавачиртIа, “хизандин вичин ме­сэла я” лагьана, паб, аял, вах гатай кас, жа­­вабдарвилиз чIугун таву­на, ахъай хъийиз­­вайтIа, къе и месэладиз талукь гьалар дегиш хьанва. Чка-чкада кIвалин зулумдикай дишегьлияр хуьдай об­щест­вен­ный организацияр арадал гъанва, телевидениди, газетри дишегьлияр га­тазвай итимар вири обществодиз малумарзава. Дишегьлийри чпиз ийизвай зулумрикай ачухдиз лугьузва. РФ-дин Госдумади кIва­лин зулумдин вилик пад кьадай закондин проектдин винел кIвалах­за­ва. Вучиз лагьайтIа, гьакъикъат лап татугайдаз элкъвезва. КIва­лин зулумар, гужар­ себеб яз, МВД-дин делилралди, Россияда гьар йисуз 280-300 ди­шегьли рекьизва­.

Россиядин ва гьакI дуьньядин майданда Кавказдин халкьарин тарифзава. Милли адетар давамарзавайвиляй, чIехи­буруз гьуьрметзавайвиляй, дишегьлийрив гьуьрмет авуналди эгечIзавайви­ляй, хизанар чIехибур, мягькембур, къадимлубур тирвиляй, эркекриз уьтквемвилин, ватанпересвилин тербия гузвайвиляй. Им, гьелбетда, инкар ийиз тежедай гьакъи­къат я. Кавказдин итимриз кIвалин зулумдиз рехъ ачухзавайбур я лугьуз жедани? Инанмиш я, саки вирида “ваъ” лагьана жаваб гун мумкин я. Гьайиф хьи, и жаваб гьакъикъи уьмуьрдихъ галаз гьамиша кьазвач. Кавказдин регионрани кIвалин гужар эхзавай дишегьлияр гзаф я. Эхь, эхзавай, вучиз лагьайтIа, чи дишегьлияр пара сабурлу, камаллу я. Хизан, аялар хуьн, кIвалин ха­барар къецел акъуд тавун, гъуьлуьз вафалувал къалурун чи ди­шегьлийри сиф­те чкадал эцигзава, чеб га­тазвай дуьшуьшар чуьнуьхзава. Амма эхиримжи вахтара Кеферпатан Кавказдин саки вири регионра дишегьлияр кIвалин зулумдин азиятдик квайди тестикьарзавай мисалрикай ван алаз раижзава.

ИкI, Ингушетияда 2015-йисуз гъуьлуь ви­­чин паб Марем Алиева гатана, кьена. Идал къведалди дишегьлиди са шумудра­ по­­ли­циядиз гъуьлуь вич ва аялар гатаз­вай­­­дакай арза авунай. Гъуьлуьни вичи паб “тербия” гунин мурадралди гатазвайди хиве кьу­най. Гьайиф хьи, полицияди са серенжемни ­кьабулнач ва нетижада жегьил дишегьли уьмуьрдивай хьана. И кьиникь себеб яз Россияда кIвалин зулумдихъ галаз алакъа­лу тир уголовный делони къарагъарнай.

Гьа ихьтин зулуматдин кьисметдик чеченви дишегьли Мадина Умаевани акатна. Ам неинки гъуьлуь, гьакI стхадини гатазвай. Гъуьлуь гьа сифте йикъалай папал гъил хкажиз гатIунна. Ахпа гатунар чу­­­кIулрин хирериз элкъвена. ДатIана ки­чIерарни кутазвай: “Полициядиз, кIвалин­буруз арза авуртIа, рекьида”.

Гатунрилай гуьгъуьниз, сифтегьан би­цIек чIур хьайила, Мадинадин рикIе ажугъдин наразивал винел акьалтна. Кьвед лагьай аялдик кIвачел залан хьайила, ди­шегьли, аялни, вични хуьн патал, да­кIар­­дай хкадарна, катна. Диде-бубадиз вичиз ийизвай гужарикай ахъаяйла, дахдиз инсульт хьана. Дидени хейлин вахтунда месе гьатна. ЯтIани Мадинади аял хана. Ада Дагъустанда кIвалин зулумдикай катнавай дишегьлияр патал ачухнавай “Дагъдал алай чими кIвал” центрадивай куьмек тIалабна ва и куьмек адав агакьни авуна. Гила Мадина вичин хва ва дидени галаз Махачкъалада яшамиш жезва. Адаз гьатта кIевиз рахазвай итимар акурлани, кичIе жезва. Гьафтеда пуд сеферда центрадиз физ, ада пайгардикай хкатнавай руьгьдиз секинвал хкизва.

— Чавай куьмек кIанз къвезвай дишегьлияр жегьилбур, 25-40-йисарин яшара  авайбур я, — лугьузва центрадин директордин куьмекчи Асият Салимовади. — Чи центр 2017-йисуз ачухна. И вахтунда, чеб кIвалин зулумдикай хуьн тIалабиз, 50-далай виниз дишегьлияр атана. Себебар саки вири сад-садаз ухшарбур я. Дишегьлийрихъ образование, пеше авач, кIвалин зулумдихъ галазни абур гъвечIи чIавалай хизанда вердиш жезва. Хизандин сир къецел акъуд тийизни вердишарзава. “Гъуьлуь гьарайни, гатунни ийидайди я, чан руш, кваз кьамир. Гъуьлуьн, хизандин де­режа хуьн ви везифа я”, лугьуз, тербия гуз­ва дидейри чпин рушариз.

Селимовади ихтилат авур Лейладин кьисметни фикир желбдайди я. Кьилин образование къачуна, школада аялриз ингилис чIал чирзавай руш шаддаказ яшамиш жезвай. Гъуьлуьз фена, шадвални квахьна. Итимди кIвалахзавачир. Папа къазанмишзавай пулни вичиз кIанивал харжзавай. Сад-садан гуьгъуьналлаз хва ва рушни хьана. Хцик аутизмдин, зигьиндин жигьетдай азарар квайди чир хьана. Баладин дердини гьелекзавай диде гъуьлуьн зулумдикни акатна. Ада Лейла аялрин виликни гатаз хьана. ДатIана, “вучиз вуна заз азарлу хва хана”, лугьуз, гатунилай мукьвабуруни гъуьлуьн тереф хуьн мадни еке дердиниз элкъвена. Эхир ам катна Москвадиз, ПНИ-диз (психоневрологический интернат). Гьана вичиз кIва­лах­ни жагъурна, хвани сагъариз  гатIунна. Бахтсуз дишегьлидин гъавурда акьур духтурри ва ахпа меркезда авай ватанэгьлийри адаз куьмекна…”

Казанбиев лугьудай касди вичин паб акI гатана хьи, ченедин винел патан рекъвер, эрчIи къуьнин кьил хана, кьилиз еке хасаратвал хьана. Дишегьли больницадиз аватна. Мукьвабурун арза-ферзе гзаф хьайила, полицияди гъуьл жавабдарвилиз чIугуна.

Дагъустанда 2020-йисалай “Марем” тIвар алай центрани кардик ква. Адани вичин макьсад жуьреба-жуьре себебрикди кIе­ве гьатнавай, иллаки кIвалин зулум­рик­­­ди, дишегьлийризни аялриз куьмек гун яз гьисабзава.  Центрадин директор, блогер, кIвалин зулумрик квай дишегьлийрикай ктаб кхьенвай М.Алиевади хиве кьазвайвал, чпивай неинки Дагъустандин, гьакI Кеферпатан Кавказдин регионрин дишегьлийрини куьмек тIалабзавалда. Гьар гьафтеда цIудалай виниз дишегьлийри чпин дердийрикай хабар гузва. “Марем” гьар садаз куьмекдин гъил яргъи ийиз алахъзава.

Инсанрин ихтиярар хуьдай векил Ольга Киселевади Кеферпатан Кавказдин регионриз талукь яз къейдзава: “ТIугъвалдин вахтунда кIвалин зулумдилай шикаятзавай дишегьлийрин кьадар кьве сеферда гзаф хьана. Иллаки — Ингушетияда, Чечня­да ва Дагъустанда. Авайвал лагьайтIа, зу­лумдик квай дишегьлийриз кичIезва ва  абурулай къайдаяр хуьдай органривай чпиз куьмек це лугьузни алакьзавач. Арза авуртIани, кIеве авай инсанрив тади куьмек агакьзавач. Арзайриз варцаралди килигзавач…”

Гьелбетда, умуми гьалар гьа ихьтинбур тирвиляй, тайин законар кардик квачирвиляй, эркекрин патай векъивални, гатунни, дишегьлидив инсафсузвилелди эгечIунни артух жезва.

Чи хуьрера, кIвалера чпин “итимвал” къалурзавай итимар тIимил авани?! Иллаки ички хъвазвай, наркотикар ишлемишзавай итимрикай абурун папариз, аялриз зиян хкатзава, абурун зулумдик акатна, рагъ алай йикъар мичIи жезва.

Гьатта жуван хуьруьнвияр, датIана алакъа авай танишар, къуншияр, чирхчирар къачуртIани, кIвалин зулумдик квай дишегьлияр ава. Абуру хиве кьазвайвал, къеце кIвалах туькIуьн тавурла, вичиз кIандайвал тахьайла, чIехидакай, къуншидикай бейкеф хьайила,  хтана, хъел папалай, аялрилай алудзава. Багьнаярни кIа­май кьван жагъида:  хуьрек вахтунда гьазурнач, хтай итимдиз дуьз килигнач, югъ гьакI акъудна, дидедин кIвализ фена, туьквендай геж хтана, аялдиз гьарайна…

Ихьтин зулумрин эхир кьил лап перишанди жезва. Гужар эхиз тахьана, чпи чпин чандиз къаст авур, больницайриз ава­тай, уьмуьрлух кьил кефсуз хьайи, ая­ларни гваз катай дишегьлияр цIудралди ава.

Уьмуьрдин юлдаш, гьар йикъан эверай гьай, кIвалин кайвани, аялрин диде гатун?! Садра-кьведрани — ваъ,  датIана. Гьар хъел атайла. Вучиз? Лугьузвайвал, дишегьлидал гъил хкажзавай итимди вичин лайихлувал кIвачерик вегьезва. Вучиз ятIани чинра папаз вичин “викIегьвал” къалурзавай итимар негь авунин адет, гьал арадал атанвач.

Алим С.Сиражудиновади вичин социологиядин ахтармишунриз талукь ктабда къейдзавайвал, анжах 45 процент дагъустанвийри паб гатун итимрин алчахвал, гьахъсузвал яз гьисабзава. 12.5 процент агьалийриз чпин хуьре, шегьерда итимри папар кьейи дуьшуьшрикай ван хьана.

Шак алачир гьакъикъат я, итимри папар гатазва. Вучиз абуру йисаралди гужар эхзава? Жавабар жуьреба-жуьре я: “хизан чкIана кIанзавач”, “аялар тахай дидедин гъилик акатиз кичIезва”, “хизандин къалмакъал къецел акъудзавач”, “жемятдин, чидайбурун вилик беябур хьана кIанзавач”… Нетижада садра гузвай уьмуьр зулумдик физва. Жемятди, багърийри негь тавун патал  дишегьлийри чеб гатазвайдакай я диде-бубадиз, я къайдаяр хуьдай органриз арза ийизвач. Ихьтин кисуни, эхуни паб гатун адетдиз элкъвенвай “уьтквем” итимриз мадни чпин гъилер яргъи ийидай, зулумриз рехъ ачухдай мумкинвал гузва.

Дишегьли кIвалин берекатни, эквни, чимни, хизандин пайгарвални, лайихлувални,  тIебиатдин  гуьрчег, назик цуькни я. Адав кIанивилелди, регьимлувилелди, къайгъударвилелди эгечIун гьар са эркекди вич патал адет, къайда, къанун яз гьисабна кIанда. И гуьзел, азад дуьньяда жу­вахъ галаз уьмуьр кечирмишзавай, аялриз дидевал ийизвай, майишат кьиле тухунин къайгъуда авай дишегьли бахтлу ийидай чкадал зулумдик кутун садани ба­гъишламишдай кар  туш.

Абад  Азадов