Чи Кьилин Закондик — Конституциядик дегишвилер кухтуна, уьлкведин агьалийрин чIехи паюни абуруз разивал гана. Вилик цIийи-цIийи законар (федеральный, региональный дережайра) кьабулунин, абур кардик кутунин девир квайди вирибуру гьиссзава. Кьилин Закон бине я, адал гзаф муракаб архитектура (туькIуьр хьун) авай  дарамат эцигна кIанзава. А дараматди чи гзаф миллетрикай, чIаларикай, динрикай, культурайрикай, адетрикай ибарат тир Ватан — Россиядин Федерация вири жигьетрай мадни виликди фенвай, къуватлу, мягькем, адалатлу, марифатлу хизан (общество) тирди дуьньядиз машгьур авун лазим я.

За кьатIузвайвал, чи сечкичийрин (агьалийрин) чIехи паюни цIийи дегишвилериз “эхь” лугьунин асул себебни гьа умудлувал я.

Амма Конституция, гьеле тамамвилелди туьхкIуьрна, вирибурув агакьни тавунмаз, чи гзаф СМИ-ра, интернетдани, адетдин шар­тIарани инсанрин арада гьуьжетар кьиле физва. Хейлин фикирри са артух къурху кутун­ тавуртIани, за кьатIузвайвал, винидихъни лагьанвайвал, чи хьтин гзаф миллетрикай, чIа­ларикай,  динрикай, культурайрикай ибарат обществодиз виливни хуьн тавур жуьреда зиян гун мумкин тир фикирарни тIимил лу­гьуз­вач. Дигмиш тушир бязи мефтIери а фики­рар хушвилелди кьабулзавайдини раижзава.­

Дугъриданни, ихтилат виликан Конституция (1993-йисуз кьабулайди) авайдалай хъса­наруникай, яни чи цIийи девирдин истемишунрив кьадайвал авуникай физвайла, адаз “ваъ” лугьудайбур акьван вучиз хьана­тIа?

Зун гьеле сечкидин участокриз ерли тефейбурукай рахазвач. Фейибурун кьадарди 68%  тешкилзава. Ибурукай цIийивилериз са­ки 78 процентди “эхь” лагьана…

За кьатIузвайвал, Конституциядик кухтунвай цIийивилериз “ваъ” лагьайбур са акьван хаталу хьиз туш. И кардихъ виле акьадай хьтин себебарни гагь-гагь жезвач. Гъавурдик квачизни, са низ ятIа яб ганани, “ваъ” лугьун мумкин я. И кар зун рахазвай телепередачадани хейлин сюжетралди раижзавай.

Амма, чеб гъавурда аваз, гьакIан “эхьни” “ваъ” гафар ваъ, чпин фикирар илитIзавайбур заз чи гележег патал артух хаталу яз аквазва. Месела, и йикъара (2-июль) чи телевиденидин 1-каналдай тешкилай “Время покажет” прог­раммада (чIехи гьуьжетда) гзаф ксари — по­ли­то­логри, журналистри, депутатри, юрист­ри, маса векилри иштиракзавай. Ина цIийи д­е­гишвилериз “эхь” лагьайбурухъ галаз санал­ “ваъ” лагьайбурни авай. “Эхь” лагьайбурукай са­да (зун гъавурда акьурвал, ам чи жур­на­лист­рикай сад тир) вичи “эхь” лугьунин­ себеб цIийи дегишвилерик “урус”, “урусар” гафарихъ га­­лаз санал “бог” гаф­ни акун тирди къейдзавай.

Ада генани алава авурвал, икьван чIа­вал­ди чахъ милли (урусрин) государство авачир, гила жеда. “Бог” гафуни чун хашпараяр тирди чирда…

Са хатани квачирбур хьиз аквазвай ихьтин фикирриз разивал гайибурни тIимил хьанач. Гьа и карди зун суалрани туна.

Конституциядик кухтунвай дегишвилерин асул метлеб, винидихъни лагьанвайвал, чи гележег хъсан хьун патал гьукуматди кьунвай рекьиз халкьди  ихтибарзавани, авачни чирун тир. Чун рахазвай гьуьжетда фикирар маса терефрихъ алатзавай.

Гьакъикъат гьихьтинди я? Урус халкь чи уьлкведа кьадардиз виридалай чIехиди, адан чIални чи вири халкьар агудзавайди, чна вирида кIелзавай, чирзавай кьилинди тирди Конституциядани къейднава. Уьмуьрдани и кар фадлай тестикь хьанва. Чун санал са шумуд асирдин рехъ фенва! Россиядин империя тирлани, Советрин девирдани, гилани чун санал ала. И рекьера чи халкьарал ацалт тавур жуьредин магьрумвилер, имтигьанар, къакъатунар амач жеди. Амма чун санал а кIеверай экъечIна! Советрин девирди, ни вуч лагьайтIани чун, генани артух ва  мягькемдиз­ агудна. И кардин шагьидар чи ЧIехи Гъалибвал, экономикадин, илимдин, культурадин агалкьунар, чи адетрин, сада сад иливарунин­ алакъаярни я. Чахъ са миллетдикай иба­рат тир са республикани амач. Гьич санани садрани заз чидай девирра (армияда къуллугъдайла, вузда кIелдайла, кIвалахдайла, сиягьатра, жуьреба-жуьре мярекатра авайла ва икI мадни) вун хашпара, зун мусурман, атIади чу­вуд ва я бутперес я лугьудайбур гьалтнач­. Урус, дарги, чувуд лугьудайбурни гьалтнач. Диндихъ инанмишбуру чпин динэгьливал ийизвай, садазни садакайни зиян авачиз. Ви­ри динар чи халкьаринбур яз, чи культурайрин са пай яз тарихра гьатнава, ги­ла­ни гьакI я. Вири девирра чи халкьар хвейи­ди чи динрин, чIаларин, культурайрин садвал, сада-сад кьабулун хьайидал шак алач. А садвилиз интернационализм лугьузвай.  Вири дуьньяда и  садвилел гилани амалзавайди, гьич тахьайтIа, а садвилихъ ялзавайди гьисаба кьун лазим я. Евросоюз,  ОДКБ, ШОС ва икI мадни маса тешкилатри зи гафарин гьахъвал субутзавачни?..

Алай аямдин Россиядин Федерация гьа халкьарин садвилин лап еке чешне я.  Да­гъус­тан а рекьяй генани вилик ква! Чна чи ин­тернационализмдилай цIар чIугуна, нацио­нализмдиз, яни са миллет муькуьдалай кье­тIен­ди я, адаз вири ихтиярар ава, амайбуруз амукьаяр лугьуз хьайитIа, чун чкIида. Чахъ чи ихтибар, сада-сад хуьн амукьдач. ЧкIай кул, са-са кьал, аялдини кукIварда, тергда.

Бес асирра арадал атанвай, чи улу, ата, чIе­­хи бубайри хвенвай садвал гьакIан кул яни?..

Чи Конституцияда миллетбазвилиз  рехъ тагудайди кьетIендиз къейднава эхир! Урус чIалакай, урус миллетдикай рахадайла,  абур маса миллетриз аксибур яз санални къалурнавач эхир! Я маса миллетарни урусриз аксибур туширди чи сад тир тарихди субутнава!­

Конституциядани вири чи миллетриз, чIа­лариз, динриз, культурайриз сад хьтин их­ти­я­рар (рахадай, кхьидай, яратмишдай, ахтармишдай, виликди тухудай, мектебра чирдай ва икI мадни) авайди, абур государстводин къаюмвилик квайди, хуьдайди заминламишнава. Чун са Россия (Урусат), са россиявияр яз вири дуьньядиз чида! Бес гила?..

ЦIийи дегишвилериз “эхь” ва я “ваъ” лагьайбур са урусар, я са хашпараяр ва я му­сурманар, чувудар, бутпересар туш эхир!

“Бог” гаф Коституцияда вучиз тунватIа, чна винидихъни лагьанва, мадни  тикрарзава­: чи миллетрин динрихъ галаз алакъалу куль­турадин, михьи адетрин ирсни, амай вири культураяр хьиз, хуьн ва адакай акьалтзавай несилар ватанпересар яз тербияламишунин карда менфят хкудун паталди авунва. “Михьи” динарни “чIуру” динар гвайбур майданра гьахь тавун паталди.

Зи чIал — ви чIал, зи дин — ви дин лугьуз, са­­да-садал гьуьжетар илитIиз хьайитIа, вич-вичелай “русофобиядиз”, “шовиниствилиз”, эхирни, миллетбазвилиз, терроризмдиз рекьер ачухдачни? И карди низ хийир гуда?..

Конституция чIехи илим, тарихдин ктаб я. Ам кIелун, чирун, пропаганда авун, адал амал авун, хуьн, авайдалай  мадни хъсанарун вири несилрин хиве авай везифа я.

Къуватлу Конституция — къуватлу госуда­рство — вилик фенвай къуватлу общество — мягькем хизанар, гужлу экономика, вини дере­жадин яшайиш, азад, бахтлу несилар — ин­гье вуч чна вилив хуьзватIа! Ибур чи Конституциядани кьетIендиз къейднавай эрзиманар я! Абурув агакьун патал кьуру гьуьжетарни тапан “патриотвилин” фикирар чукIурун ваъ, кьве гъил къакъажна, санал женг чIугун герек я!..

Мадни, чи мектебра, колледжра, вузра “Обществоведение”, “Тарих” предметрихъ га­лаз санал “РФ-дин Коституция” предметни чи­риз хьайитIа, чи акьалтзавай несилрин мефтIери дуьз патахъ кIвалахун мумкин я…

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор