Чи халкьдин камаллу мисалда лагьанва: “Вуч цайитIа, гьам вахчуда”. Урус халкьдин мисалдани лагьанва: “Гар цада — тIурфан ­гуьда”.

И мисалрин гьахъ­вал чи тарихдин гзаф вакъиайри субутзава. СССР арадал­ гъана цIи 100 йис тамам хьун къейд авун лазим тир. Амма СССР чу­кIурна 30 йис тамам хьун къейдзава. Садбуру — гьайиф­ чIугунивди. Са гзафбуру, иллаки чпин гъи­ле, цаварай аватайди хьиз, еке девлетар гьатнавай олигархри-либералри чIехи агалкьун, сувар хьиз къаршиламишзава. ХьанатIа азадвилер, мумкинвилер, гила хьана лугьузва…

Гьасятда суалар къвезва: гьихьтин азадвилер? Аслу туширвилер? Мумкинвилер?.. Жавабдарвиликай азадвал яни? Намусдилай,  гъейратдилай аслу тахьун яни? Тарашиз, къакъудиз, тапарариз, чуьнуьхиз хьунин мумкинвилер яни?..

Вуч паталди СССР хьтин государство арадал гъайиди тиртIа? Вучиз чу­кIурна? Вич-вичелай ахьтин къеле чкIи­дай жал?..

СССР чукIурна, азадвилерни мумкинвилер пара хьанва лугьузвай девирда виликрай садрани тахьай чкайрал государствойрин сергьятар, цацарин симерин гьалкъаяр, яракьлу къуватрин къурулушар, санай-саниз фин-хтунин къадагъаяр хьанвайди вучиз рикIел гъиз­вачтIа?

Гьа са вахтунда Ватандин ЧIехи дяве хьтин имтигьандай санал экъечIай бубайрин рухвайрикай гила мидяяр, акьалтIай душманар хьанвайди хьиз, гагь сана, гагь масана са тахсирни квачир агъзурралди, миллионралди инсанрал, миллетчивилинни гъибетчивилин дявеяр, сада-садаз кьисасар кьаз, зулу­мар вучиз илитIза­ватIа? Гьихьтин баянар гузва ихьтин мусибатриз? Ник кутазва тахсирар?

РикIел Гуржистанда миллетчийрин кIе­ретIри Кьиблепатан Осетия, Абхазия ягъайвал, Дагълух Къарабагъда эрме­ний­­ринни азербайжанрин ягъунар, Къазахстанда са гьихьтин ятIа террористрин кIеретIри Алма-Атада ва маса чIехи меркезра гьукуматдин кIвалерал гьужум авур тегьерар, Дагъустандиз Чечнядай бандитрин международный кIеретIар чпин “михьи дин” лугьудайди гваз атайвал хквезва. Гила ЛНР ва ДНР азад авун патал Украинадин миллетчийрихъ, цIийи фашистрихъ галаз дяве кьиле тухуниз мажбур хьанва… Саки 8 йисуз меслятдал­ атун патал, Донбассдин агьалийрин гьа­къикъи аслу туширвал, миллетдин чIал, дин, адетар, меденият хуьн патал ийизвай истемишунар квазни такьаз, абуруз гьакъикъи геноцид (миллет яз терг авун) малумарай чIулав къуватриз ина, демократия  ава лугьузвай Европадин юкьва, чи чIехи бубайрин несилри акьван ивияр экъична, гитлеризмдикай хвейи чилел цIийи миллетчийризни фашистриз-бан­деровчийриз вучиз ахьтин еке мумкин­вилер хьанатIа?.. Ни гана душманриз ­ахьтин еке къуватар ва ачухвилер? Икьван­ пак чилер ва халкьар икI виляй ве­гьин?..

Тарихда акьван сеферра ажалди­кайни лукIвиликай чеб хвейи Европадин халкьари, иллаки чи патав гвай къуншийри чи Ватандиз-Россиядиз — душман, россиявийриз чапхунчияр лугьузва? Хъсанвилиз гудай къимет гьа им я жал? Етимар хвейидан вилел нагъв жеда лугьун буш гафар туш кьван!.. Европавийрин ри­кIелай чеб гьеле IХ-Х асирра рагъ­экъечI­дай патай атай монголрикайни, юкь­ван асирра туьркерин (османрин) лукI­ви­ликайни, 1800-1813-йисара Напалеонан, 1914-1918-йисара Америкадинни Англиядин, 1939-1945-йисарин дяведа Гит­леран фашистрин тIегъуьн­ди­кай хвейиди вучиз алатзава­тIа? Вучиз чир­завачтIа гьакъикъи тарих анин цIийи несилриз? Вучиз чирзавачтIа и тарих чи,  Россия­дин, бязи виликан “стхайрин” несилри? Украинада, Поль­шада, Прибалтикада, Молдовада, масанра “цIийи” тарихар кхьизва…

СССР хьтин государстводи и вирибу­руз чеб инсанрин жергеда авай, вирибурухъ вирибурун хьтин ихтиярар, мумкинвилер авай халкьар тирди чирначир жал? Украина хьтин ва я Литва, Латвия, Эстония хьтин государствояр мус арадал­ атай­ди ятIа? Социализмдин къурулушдик, СССР хьтин государстводик кваз, ибу­рукай социализмдин (социаль­ный гьахъвал авай) государствояр (республикаяр) хьайиди вучиз рикIел гъиз­вачтIа?

СССР арадал вучиз гъайиди тир? Ни ва вучиз ам чукIурна? И суалар регьятбур яз амач. Гьакъикъат акьван чIурна вилик гъизва хьи, неинки къенин аялриз, гьатта чпикай чIехи къуллугъчияр хьанвайбуруз (1985-йисалай инихъ хайибуруз) чеб гьихьтин ватанда хайибур ятIа, чIехи бубайрин несилрин игитвал, абурун тIварарин паквал квекай ибарат ятIа чизвач. Чирнавач я кIвале, я мектебда, я об­ществода. Вучиз? Чпин тарих чин тийиз­вай несилрикай хъсан ватандашар гьикI жедайди ятIа? “Чахъ Европада мад душманар амач, Америка чи стха я” лагьай  чи тапан патриотрин викIегь­вал, сес гила гьиниз фенатIа?.. “Коммунизмдин гробдиз мих” ягъайбурни гьабур тир эхир..

Эхь, анжах гила, Украина хьтин чIехи уьлкведа цIийи миллетчийри, фашистри кьил хкажайла, саки 30 йисуз ахьтин асилсузри чеб чпиз кIанивал тухудай вири рекьер ачухайла, “демократиядинни” “азадвилерин” тапан лозунгрин далдадик кваз лап къени ва лап михьи ниятрин рекье авай миллионралди халкьарал чпин гужар, зулумар, магьрумвилер илитIиз йисар фейила, гьакьван чIу­лав къуватар, Америка, Европа сад хьана, НАТО хьтин яракьлу блок вилик кутуна, чал элкъвейла, чи  аслу туширвал ва азадвал, вири мумкинвилер акьал­тIай хаталувилик акатайла, чи Президент, санлай вири общество гьахъвал хуьз тупламиш хьана. Вирида са гаф ла­гьана: душман мукьва хьанва, адакай­ Ватан хуьн лазим я. И карни фашистриз ваъ лагьай, гилани женг чIугвазвай ДНР, ЛНР хьтин  республикайриз куьмек гунилай  башламишун лазим я. Украинада чи кьушунри гьакьван чIехи ва михьи везифаяр (буржи)  тамамарзава. Украина 1944-йисуз фашистрикай азад авурди тир. Амма 70-йисалай (2014-йис) мад майдандиз хтана, гьукум къакъудна, чи бубайрин пак сурариз, абуру экъичай пак ивидиз кIур гуз, абурун невейрилай кьисасар вахчуз эгечIна. Им мегер эхи ийиз жери кар яни? Намуслу, гъейратлу садавайни ахьтин гьалариз секиндиз килигиз жедачир. Гилани гьакI хьана. Михьзава мад чи Ватандин (СССР-дин) чилер фашизмдин тIегъуьндикай…

Амма Америка, Европа рази туш. Ви­ри дуьньядин душманар сад хьана, мад сеферда Россиядал чпин санкцияр (къадагъаяр) илитIнава. Фашизм кIвачел ах­кьалдариз алахънава. Амма а тIе­гъуьн­ди европавияр чеб сифте ягъайди, гилани чпи цазвай, хуьзвай завалри чеб тергдайди рикIелни гъизвач.

Жанабияр, тарих еке илим ва муаллим я. Фашизмди куьн мад сеферда ка­фанра твада, мад квез россиявийрикай куьмек кIан жеда… Им, винидихъни лагьанвайвал, гзаф сеферра субут хьайи гьакъикъат я. Гилани куь саймазвили, кьилиз ялуни вири дуьнья эхиратдал гъун мумкин я. Бес — тарс?..

Мердали Жалилов