Малум тирвал, Ватандин ЧIехи дяве­да Гитлеран инсанвилин ерияр квахьнавай­ кьушунрихъ, фашистрин дестейрихъ галаз женгер чIугур дагъустанвийрикай 73 кьегьал Советрин Союздин Игит лагьай тIвар­цIиз лайихлу хьана. Абурукай сад 1944-йисан 21-июлдиз СССР-дин Верховный Советдин Президиумди Игитвилин тIвар гайи, 19 йиса авай Алиев Араз Къазимегьамедович тир. Аламатдин туьш хьун я. Араз 1925-йисан 23-июлдиз Кьурагь райондин Цилингрин хуьре дидедиз хьана, 1944-йисан 21-июлдиз гьукуматди адан игитвал къейдна.

Дагъвийриз зулун эхирра къазанмишиз арандиз, промышленностдин центрайриз фин ва гатфарин юкьваралди анра хизанар патал къазанмишун адет хьанвай. Цилингви Къазимегьамедани Бакудин нафтIадин мяденра кIвалахна. 1930-йисара ам хизанни галаз Астрахандиз фена. Пата-къерехда авайтIани, хизанди милли адетрал амалзавай, аялризни гьа ихьтин тербия гузвай. И важиблу кар гьа йисара янавай Алиеврин хизандин шикилдини, абурал алай милли парталрини успатзава. Къазимегьамедални 6-7 йисавай Аразал черкескаяр, бухари бармакар ала. ГъвечIи Аразан юкьвак гапурни ква. Аялдин чинай милливал, хушвал, гьатта гьейранвал (шикил язавайдав гвай аппаратдиз килигзавай) аквазватIа, шумалвал квай Къазимегьамедан кьакьан беденди, килигуни уьтквем, викIегь, къастунал кIе­ви дагъвидин къамат къалурзава. Гьахьтин викIегьвал, жуьрэтлувал Аразан ивидикни акатна. Ам, яш бегьем тахьанмаз, 1942-йисуз гуьгьуьллувилелди фронтдиз фена.

Ремесленный училище куьтягьнавай Араз, фронтдиз агакьдалди, военный учи­­лищедиз рекье туна. Сифтегьан чирвилер къачур аскер Сталинграддин фронтдин кьушунриз акъатна. Сифте женгиник ам гьавадинни десантдин 18-бригададик кваз экечIна.

Яру Армияди фашистар фронт тирвал­ кьунвай чкайрай чукур­завай. Фрицри акьал­тIай аксивал къа­лур­завайтIани, Яру аскердин хура акъваздай къуват-такьат абурухъ амачир. 1942-йисан­ эхирра Сталинград патал кьиле фейи къизгъин, гзаф ивияр экъичай женгера вер­махтдин кьушунрин, лугьудайвал, кьулан тар ­хана.

Командованиди Харченкодин гъилик квай взвод немсерин далу патаз авудна. Тапшуругъ сад тир: Сталинград галай­ патахъ физвай немсерин алава куьмекар­ къирмишун. Яру аскерри шегьердихъ ­физ­вай рекьин къерехда чпиз чка кьуна­. Чи­ле — жив, гьава — мекьиди. Чил тIа­кьан­вай. Аразаз ихьтин аязар акунвайди тушир. Гъи­лерикай муркIар хьанвайтIани, ада юл­дашрихъ галаз чеб кIеви жедай фурар ­эгъуьнна.

Экв ачух жедайла, кеферпатахъай машинрин, рахунрин сесер акъатна. Аскерриз немсерин карвандин цIиргъ акуна. Машинра фашистар, яракьар, фургъунра суьрсет, парталар авай. Гаралди жив къвазвай. Гьавиляй немсери рекьиз дикъет гузвачир. Абуру далу пата советрин аскерар жедайдакайни фикирнавачир.

Патав агакьнамазди, Харченкодин взвод­ди карвандал гранатар гадарна. Хъит­кьинунрин, фашистрин гьарайрин ванер акъатна. Гежел тевгьена, Араза ва адан юлдашри автоматарни кардик кутуна. Машинрин са пай къайдадикай хкатна, садбур михьиз кана, амайбур кьулухъ элкъвена. Амма пакадин юкъуз душмандин цIийи дестеяр атана. Абурни гадайри гранатралди, автоматрай цIай гуналди къаршиламишна. Са  арадилай Араз Алиеван автоматди кIвалах хъувунач. Кьегьалди телеф хьайи юлдашдин яракь къачуна, фашистрал цIай къурна.

Душман мад кьулухъ элкъвена. Кьейи­бурун, цIай кьуна кузвай машинрин кьадар гзаф тир. Харченкодин взводдикайни­ хкатнавай. Хирер хьайибурни авай. Са юкъуз­ взводдикай амукьайбуру рехъ мад хвена­, анай шегьер галай патахъ фашистар ахъай­нач. Гьужумзавай Яру армиядин кьушунриз виликди физ куьмекна.

Харченкодин взводдал аламайди са тIвар тир. Амай аскерар маса частариз пайна. Араз Алиев лишанчийрин 98-дивизиядиз акъатна. 1944-йисан гад. Яру Армия Карелия азаддай гьужумдиз гьазур жезвай. Финляндиядин сергьятдив агакьдалди 350 мертдин гьяркьуь ва 8-11 метрдин деринвал авай Свирь вацI физвай. А пата немсери кIеви сенгерар туькIуьрнавай.  Яру армиядиз акси яз 130 агъзур аскер ва офицерар, 260 туп  ва маса техника акъвазнавай. Ставкади абур кукIварун ва Финляндиядин сергьятдив агакьдалди фин патал 7 ва 32 лагьай армийриз 40 югъ ганвай. Лап четин участокрикай сад Свирь вацI тир. Кьиблепата авай чи аскеррин вилик кьилин везифа акъвазнавай: вацIалай элячIна, фашистрал гьужумун. И четин ва важиблу тапшуругъ лишанчийрин 296-полкуниз гана.

Командованиди тайинарнавай пландалди кар алай къуватар вацIун маса чкадилай элячIун лазим тир. Душмандин дикъет­ квадарун, адан тупар алай чкаяр чирун патал мад са уламдилай чи аскерар элячIна кIанзавай. Батальондин командир Коваленкоди хаталу серенжемда иштиракдай 16 касдикай ибарат десте хкяна. Адак лезги Араз Алиевни квай.

Лодейный Полелугьудай чкадин пата­вай­ вацIалай элячIунив 21-июндин экуьнахъ эгечIна. Полкунин командованиди фашистар алдатмишдай амалдикай менфят къачуна. Яру аскеррин парталар алукIнавай аюхар ацукьарнавай цIуд луьткве душманди сенгерар кьунвай терефдихъ ракъурна. Гьар сада аюхрин кьулухъ кIеви хьанвай ва луьткве гьалзавай кьве аскерни авай. ВацIал алай луьтквеяр акурла, немсери абуруз тупарай гуьлле гуз башламишна ва чеб алай чкаяр чирна. Чи артиллеристри абур гъиле-гъил аваз яна.

Араз Алиевни старшина Морозов авай луьткве душмандин терефдив сифтени-сифте агакьна. Душмандин гуьллеяр Алиеван кьуьнтехъ галукьна, Морозован кIвачяй иви авахьзавай. Араза адаз луьткведай экъечIиз ва къерехдал саламат чка жагъу­риз куьмекна. Хирер кутIунна, абур вилик­ди фена. Цацар алай симерин парудал гранатар гадарна, аскерри чпиз рехъ ачухна. ГалчIур  жез,  галчIур  жез,  кьведни нем­се­рин сад лагьай окоприз мукьва хьана­. Фашис­тар амачир. Им чи артиллериядин гьунар тир. Шад хьайи старшинадини аскерди виликди чукурна. Виш метрдизни фенач, абуруз дзотдай цIай гана. Гена галукьнач. Дзот еке манийвал тир. Вучда? Меслят авурвал, Морозов чкадал аламукьда ва ада душмандин амбразурадиз ара-ара гуьлле гуда. И арада Алиев чапла патахъай дзотдиз мукьва жеда ва ам тергда. Кьве фашист Морозован ягъунриз жаваб гунал желбна. Алиева, гранатар гадарна, дзот хъиткьинарна.

Идалди акьалтIнач. Патарив мад нем­сер гвай. Абуру яру аскерриз, есирвиле вице лугьуз, гьарайзавай. Морозовни Алиев немсерин са траншейда кIеви хьана. Абурун бахтуни гъана: ана фрицрин яракьар амай — пуд пулемет, адаз герек патрумар авай лентер, автоматар. Кьве сятни зура душмандихъ галаз женг давам хьана. Старшинадивай къекъвез хъжезмачир. ГалчIур жез, галчIур жез, чкаяр дегишарзавай ва немсер язавай. ГьакI ятIани, немсери кьатIана хьи, траншейда авайди кьве кас я. Абуруз Морозовни Алиев чан аламаз кьаз кIанзавай. Душмандиз гуьллени гуз, Алиев Свирь вацI галай патахъ килигзавай. Куьмек атана кIанзавай. Эхирни куьмек агакьна. ВацIалай алячIай чи аскерри душман цIун хура туна. Старшина Морозов санитарный фургъунда аваз медсанбатдиз тухвана. Кьуьнт хъсандиз кутIунай Араза медсанбатдиз финикай кьил къакъудна ва полкунихъ галаз гьужум давамарна. Олонец, Салми, Сортавалу, Медвежьегорск, Юстозер, Пет­розаводск хуьреринни, шегьеррин дарамат­рал Яру пайдахар хкажна.

Советрин кьушунри фашистрикай Карелия АССР-дин мулкар, хуьрер азадзавай. Цилингвиди и баркаллу кардик вичин пайни кутазвай. Хурук акатай фашистрив вил ­ахъайиз тазвачир. Азад хъийизвай хуьрера фашистри авунвай инсафсуз, мусибатдин шикилар, гелер акурла, кьисас вахчунин къаст мадни артух жезвай. Чи кьушунрин гьужумдин нетижа зурбади хьана: ­Ленинграддин областдин ва Карелия АССР-дин 800 шегьерни хуьрер ва Амула хуьруьн патав гвай концлагердай 1500 есир азадна.

12-13-июлдиз гьужумдиз фейи баталь­он немсерин мягькем сенгердал ацалт­на. Душманди тупар, пулеметар, минометар кардик кутуна. Лап къвалав хъиткьинай  минадин кIусар Алиеван хура акьуна, руфуниз фена. Юлдашри дирибаш аскер гьасятда санбатдиз агакьарна. Кьве варзни зура духтурри Араз кIвачел ахкьалдарун патал зегьмет чIугуна. Госпиталда лезги хциз вичиз СССР-дин Игит лагьай тIвар, Ленинан орден ва Къизилдин Гъед медаль ганвайдакай хабар хьана. Идал къведалди адан игитвилер «Жуьрэтлувиляй» медалдалди къейднавай.

Свирь вацIун Кеферпатан къерех кьун патал Карелиядин фронтди тешкилай гьу­жумдикай маршал Кирил Мерецкова 1968-йисуз акъатай вичин «На службе народу» ктабда-рикIел хкунра кхьенва. Ана, сифтебурукай яз, душман алай чкадиз фена, дзот терг авур, чи аскерриз вацIалай элячIдай мумкинвал гайи  кьегьал хва Араз Алиеван тIварни кьунва.

Дяведилай гуьгъуьниз Араз Алиева Астрахань шегьерда таксиствиле кIвалахна. Ам 1984-йисуз рагьметдиз фена. Советрин Союздин Игит эбеди рикIера хуьн яз, Астраханда Араз Алиев яшамиш хьайи Ахшарумован куьчеда кIвалин цлал мемориальный кьул, Кьурагь райондин сергьятдал машгьур ксариз ачухнавай мемориальный комплексдал адан суьрет чIугунвай къван ала. Кьурагьа, Аладашда, Агълабда ва масанра Игитдин тIварцIихъ куьчеяр, школаяр янава. Ватан патал чанар къурбанд авур рухваяр, экуь гъетер хьиз, несилрин рикIера гьамиша амукьда.

Нариман  Ибрагьимов