ЧIал хуьзвайди диде, Ватан хуьзвайди буба я лугьуда. Гьавиляй адаз масакIа ваъ, дидед чIал лугьузва. Амма, гьайиф хьи, эхиримжи вахтара жегьил дидейри, бадейри чпин хайи чIал хуьзмач. Чун шагьидар я, абуру гьатта бинедилай гуя кьасухдай чпин аялриз лезги чIал чирзавач. КьепIинихъ «лай-лай бала, лайлай…» манидин чкадал «баюшки бай-бай» лугьуз, абуруз урус чIал чирзава. Ахпа, чIехи хьайилани, кIвале абурухъ галаз чпиз дуьздаказ чин тийидай урус чIалалди рахазва. Гуя урус чIал кесерлу я лугьуз, жуван дидед чIал усаларзава, квадарзава. Аялрин бахчадани, школадани вири мярекатар, тарсар, къугъунар урус чIалал тешкилзава…
Дидеди гъил кьуна вичин аял бахчадиз тухудайлани, школадин гьаятда аялар къугъвадайлани, школадиз физ-хкведай рекьерани чаз ван къвезвайди урус рахунар я. Са школайрин ваъ, райондин вири мярекатарни урусдалди хьанва. Гьелбетда, урус чIалаз чун ерли акси туш. Халкьарин арада рахун-акахьунин девлетлу урус чIал уьлкведин кьилин чIал яз, ам чир хьун важиблу я. Разивилелди къейд ийин, ам чин тийидай кас гьатта чи дагълух яргъал хуьрерани амач, кIвалевай гъвечIи аялризни ам телемультикрай чир жезва. Инал ихтилат квахьзавай жуван дидед чIалакай я. КIелун, кхьин анихъ амукьрай, гзафбурувай къе лезги чIалал рахаз жезмач. Авайвал лугьун, ахьтинбуруз гьа урус чIални бегьем чизвач: урус-лезги гафар, чIалан къайдаяр (род, падеж…) какадарзава. Гьа са вахтунда жуван хайи чIалал рахазвайбур, лезги чIалал газет, журнал, ктаб кIелзавайбур гуя авамбурай, савадсузбурай кьазва. ЧIал халкьдин кьилин лишан тирди ва чIалахъ галаз халкьни квахьзавайди кьатIузвач. Гьелбетда, чун гьамиша гьа ихьтин къайгъусузбур тушир. Рагьметлу чи бубайри агъзур йисарин къене гьар жуьре чапхунчийринни душманрин хура акъвазуналди хайи чIални, халкьни, Ватанни хвена, къе чав агакьарнава. «Эгер пака зи чIал квахьдайди чир хьайитIа, зун къе рекьиз гьазур я» лагьанай Расул Гьамзатова, урус чIалал са шиирни кхьин тавур (таржумачийрин куьмекдалди машгьур хьана) дуьньядин дережадин чIехи шаирди. «Халкьдин эбедивал адан чIала ава» лагьанай машгьур писатель Чингис Айтматова. Хайи чIал, халкь хуьн патал чаз, лезгийриз, гьа ибур уьмуьрдин асул мурад, къаст, фикир хьана кIанда. Фикир гайила, гьакъикъатдани, дидед чIал квадарун жуван халкьдиз хаинвал авун я, масакIа лугьуз жедач.
Эхь, жуван хайи дидед чIалакай, ам хуьнин важиблувиликай яргъалди рахаз жеда. Амма яргъалди вахт къакъуд тавун патал вичикай ихтилат физвай месэла заз виликдай жуван рагьметлу чIехи бубади ахъаяй са хъсан кьисадалди куьтягьиз кIанзава.
Им хуьрерал, мулкарал гьужумар авун, мал-девлет чапхун-къакъудун адет тир куьгьне заманада хьайи кар я. Дагълух лезги хуьруьн патавай гъиле затI гьат тавуна хъфизвай атлу кIеретIдин башчидиз къуьлуьн никIе гвен гуьзвай дишегьлийрикай хкатна къугъвазвай аялар аквада. «Им хандиз зи патай виридалайни хъсан савкьат жеда» лагьана, ада 5-6 йиса авай са гадани, гьарай кьилел алаз, балкIандал вегьена, чпин вилаятдиз хутахда. Ялгъуз дишегьлияр мет-кьил гатаз шехьиз амукьда.
Пара хвеши жеда хандиз ихьтин кьетIен «савкьат» акурла, ада гада саки гьахьтин яшда авай вичин рухвайрихъ галаз тербияламишун вичин къуллугъчийрал тапшурмишда. Зигьинлу, дирибаш гададиз са куьруь вахтунда и халкьдин чIал, адетар чир жеда. ЧIехибуру лагьай гаф, тапшурмишай гьар са кар рикIе авайвал кьилиз акъуддай къилихрин ам вирибуруз бегенмиш тир. ЧIехи жердавай ам мадни хъсан буй-бухахдиз къвезвай, тербиялу жезвай. Къугъунрани, кIелунрани, гьар жуьре акъажунрани таяр-туьшерилай, гьатта хандин рухвайрилайни викIегь лезгидин алакьунрал пехилбурни авай.
Амма гъурбатдиз акъатай гьа сифте йикъалай лезги гададиз са кьетIенвал авай: мумкинвал хьанмазни, вирибурукай хкечIна, ам вич-вичив рахаз, хъуьрез-шехьиз, къугъвадай. И кар виридаз сир тир. Нубатдин сеферда гьа икI вич-вичиз хелветда авайла, хандин рухвайри адакай ягьанатар ийида. Гафарай гафариз, ахпа кукIунриз акъатна, гатада ада хандин кьве хвани. И кардикай хабар хьайи ханди ам вичин еке кIвалерай ахкъудна, лукIвиле са девлетлу мулкдардиз (помещикдиз) гуда. ЖаллатIрин гуьзчивилик кваз гьа вич хьтин язухрихъ галаз пакамалай няналди са кьас фахъ чуьлда юкь какуруниз мажбур жеда и жегьил, катдай мумкинвални авачиз. Амма кьилди жез, вич-вичив рахадай хесет адакай хкатдач.
Садра гьа и гьалдаваз ацукьнавайла, патав гвай рекьяй пар алай балкIанарни вилик кваз са яшлу савдагар физ жеда. Япарихъ садлагьана таниш лезги чIалан ван галукьай ам, тажуб хьана амукьда. Жегьилдин патав атана, адахъ галаз ихтибарлувилелди ихтилат ийида дуьнья акунвай камаллу касди. Ватандивай къакъатуникди чара атIай гьалдавай гадади вичикай ахъайда. На лугьумир, патал чкада хайи чIал, милли адетар рикIелай алат тавун патал ам гьамиша вичин диде-бубадихъ, багърийрихъ галаз рахазвай. Гьар юкъуз вичин туькьуьл кьисметдикай, четин яшайишдикай, кьилел къвезвай крарикай суьгьбетзавай, яргъал ватанда амай вах-стхадихъ галаз къугъвазвай кьван.
— Эхь, чан халу, тахьайтIа зи рикIелай дидед чIал, адетар, мукьва-кьилиярни алатдай эхир. Пака Ватандиз хъфейла, абуру дидед чIални чизмачир зун кьабул хъийидани? – лугьуз, вилерал накъвар акьалтна жаваб ганай ада лезгидалди рахазвай савдагардиз.
Лезги жегьилдин кьетIен ватанпересвал акур савдагардин вилерал накъвар акьалтда ва ам азад хъувуна, Ватандиз хутахун кьетIда. Къизилдин пулунихъ иесидивай маса вахчуна, ада лезги гада вичин хайи муг галайвал рекье хтуна.
Дашдемир Шерифалиев
