«Сулейманан патав Эльбруснu Казбек са шейнu туш, Сулейман Кавказдuн цIuйu кукIуш я», — лагьанай Эффенди Капиева.
Шаир дидедиз хьайидалай инихъ 155 йис алатнава, амма чаз ам генани мукьва ва кIан жезва. Адан камалди лезги чIалан къадир авай вирибур анжах гьейранарзава. Зи рикIел шаирди вичин вахтунда фяледин гьакъиндай лагьай гафар хквезва:
Дусmарин арада вич мерд,
Намус квай бермек я фяле!
И гафар Сулейманахъ вичихъ галазни вуч кьазвачни! Расул Гьамзатова гзаф сеферра тикрарна: «Сулейманан тIварунихъ галаз алакъалу яз, чи гьуьл генани дерин ва гегьенш, дагълар лагьайтIа, генани кьакьан хьана. И кардай адаз рикIин сидкьидай чухсагъул!».
Халкьдин дерин къатарай акъатай СтIал Сулейманан уьмуьрдин рехъ, адан кьадар-кьисмет вичикай ибрет къачуз жедай чешнелуди я.
СтIал Сулейманан чаз малум тир сифте эсеррикай сад «Дербент шегьердиз» шиир я. Ана 15 йиса авай жегьилди вичиз сифте яз аквазвай шегьердин гyьрчегвилел гьейранвалзава. Уьмуьрдин тежриба авачир жегьилдиз гьелелиг гьакъикъат «винелай» аквазва:
Ухшар я Багъдатдuз шикил,
Ачух жеда гьар са гуьгьуьл,
Са пад дагъ я, са падни гьуьл…
СтIал Сулеймана билбилдикай туькIуьрай шиирда вич фидай рехъ тайинарна. И шиирдикай адаз шаирвилин программа хьана. Ина ам вичин дувулар халкьдин уьмуьрдин дерин къатарик квай поэзиядин терефдар яз экъечIзава. Шаирди, айгьамдалди билбилдив рахаз, вахтуни гьихьтин манияр тIалабзаватIа, къалурзава:
ЦIи гьикI тир ви дуланажагъ,
Тух яни ваз, гишин, билбил?
СтIал Сулейманан гуьгъуьнин эсерар ада вичин гьакъикъи фикирар лугьун хьана. Абура девлетлуяр чпиз кIандайвал яшамиш жезвай, кесибар залан зиллетдик квай дуьньядин тамам тир шикил яратмишзава. Шаир дуьнья икI туькIуьр хьунал рази жезвач, ада ихьтин дуьньядиз дяве малумарзава. Сулеймана 1909-йисуз туькIуьрай ‘Кавхадиз» шиир яшайишдин гьакъикъатдикай ада ягьанатзавай сифтединди хьана. Ада и шиирда намуслу яшайишдихъ галаз вердиш тахьанвай, «кьве кепек пул туртIа гъута, жемятарни маса гудай» кавха къалурзава. Кавхадиз вич итим яз аквазватIани, шаирди ам итим яз гьисабзавач. Ада, «хаса» лагьай лакIаб эцигна, кавха беябурзава.
«Судуяр» шиирди «Кавхадиз» шиирдин тема давамарзава. Судуяр кавхайрилай са куьналдини тафаватлу жезвач. Нихъ пул аватIа, ни ришвет гузватIа, судуйри гьабур гьахълу ийизва. Судуйриз пул гайила, абурун рикIелай чпиз багьа тир мукьвадини физва:
Авач кьван куь чанда uнсаф,
Са зерре мирвеm, судуяр.
Гьuч кьабулuч кесибдин гаф,
ТагайтIа ришвеm, судуяр.
СтIал Сулеймана девлетлуяр-чиновникар кавхайрилайни судуйрилай са кIусни тафаватлу туш лугьузва. Чпиз урус чIал хъсандиз чидачтIани, абур чпин мукьва-кьилийрихъ галаз урус чIалалди рахазва. Шаирди, сад хьтин метлеб авай лезги гафарни урус гафар сад-садав гекъигиз, лап акьуллувилелди абурун чIалар ахъайзава. Гьа икI ада чиновникар халкьдиз чара ксар тирди тестикьарзава.
Я стхаяр, пул авайдаз
Начальнuк уртах хьана хьи.
Вuчuз девлет бул авайдаз
Кесuбар алчах хьана хьи.
Гъуьрел тIвар эцигна «мука»,
НекIедuз лугьуз «малака», …
Къулавай цIуз лугьуз «агон»,
Кuрuдuз лугьуз «прагон» …
Февралдин инкъилабдикай агакьай хабар Сулеймана шадвилелди кьабулна. Сифте адаз и инкъилабди зегьметчи халкь зулумдикай хкуддайди хьиз акуна. Гьавиляй ада «Февралдин инкъилабдиз» шиирда лугьузва:
Инкъuлаб, ваз хьуй мергьаба!
Дердерuз дарман хьана хьи …
Кесuб юлдашриз медед,
Гьуьруьяm заман хьана хьи.
Амма гьакъикъатда шаирдин хуьре са затIни дегиш хьанач. Са арадилай ам гъавурда акьуна ва ада авай гьакъикъатдиз дуьз къимет хгана. Вахтуналди тир гьукуматдикай ягьанат авун яз, ада «Гьуьруьят хъсан затl я» лугьудай шиир кхьена.
Стlал Сулейманаз хас къилихрикай сад туьнтвал тирди адан шииррай хъсандиз аквазва. Амма ада и туьнтвал вичин «мецел зирек» тирвилелди элекьарзава. Мумкин я, вичин вири уьмуьрда датIана гьахълувал хуьнин къаравулда хьуни шаирдин ивида ихьтин къилих арадал гъана ва лигимарна. Вичиз тlебиатди жумартдиз камаллувап ва рикlинни мецин хцивал ганвай кесиб стlалви, гьи кар вичиз гьахъсузди яз акуртlани, адаз аксивал ийиз ва я шиирралди къимет гуз, дуьз кlвалахдин пад кьаз алахъна.
Эхь, эбеди шаир я Сулейман. Вири вахтарин ва вири халкьарин…
Сегьерхалум Османова,
СтIал Сулейманан райондин
Герейханован хуьруьн 1-нумрадин мектебдин муаллим
