(Жувакай  ихтилат)

За жуван уьмуьрда гзаф инсанрикай макъалаяр ва очеркар кхьена. Гила  сад жувакайни кхьин кьетIна. Анжах им зи уьмуьрдин таржумагьал жедач, адан са куьруь хел, пут  хьун мумкин я.

Алатай йисарин газетрани журналра закай са бязи малуматар ава. Абурук эхиримжи йисара зав танишри вугузвай «вун илимдихъ агъунвай инсан гьикI хьанай?» суалдиз  талукь жаваб квач. Гила гьа жаваб гуз кIанзава.

Зун 1938-йисан гатуз Миграгъ-Къазмай­рал мусурман хизанда дидедиз хьана: зи Халикь буба, савадлу устIар, Усугъчайдал рай­исполкомдин къуллугъчи-землемер тир, дяве хьайила, гуьгьуьллувиледи фронтдиз фена, 1942-йисуз женгина телеф хьана  (адан тIвар хуьруьн гуьмбетдал сад лагьайди я); ФатIимат дидеди кьуд етим хуьзвай: пуд рушни са хва, залай гъвечIи руш азардик кьенай. Чи чIехи буба Сфи-эфендидин сур Миграгъа пIир-зираят тир; кIвале 2 Къуръан­ авай: сад къунши Мегьемет-буба­диз ганай, къазан басмадал кхьенвайдай­ дидеди (ам кьуд чIалал савадлу тир) чаз йиса садра-кьведра сураяр кIелдай… Гьар ку­пIунилай гуьгъуьниз Аллагьдивай, ван акьалтна, дяве акъвазарун, етимар бахтлу авун тIалабдай… Чи вилерни рекьел жедай, амма  мураддив агакьдачир…

Зунни, гьелбетда, жуван хизанар ва та­яр-туьшер хьиз, а вахтара Аллагьдихъ,  пIи­рерихъ, шейхерихъ агъунвай­. Гьеле мек­теб­­диз тефенмаз  зи кьилиз  Цава­ри­лай­ (Ца­вара, дидедин фикирдай, Аллагь­, пайгъамбаррин руьгьер ва малаикар а­вай) наразивилин «вучиз?» суалар къведай… Хабар кьурла, я дидеди, я къунши Нуфтали бубади жаваб гудачир…

Заз аквазвай: фронтда гъуьлер кьена, хендеда хьана, етимар хуьзвай  жегьил сусари (Зинията, Сенема, Хежеди…), чи дидеди хьиз, гъилер хкажна, шаздаяр ийидай… Амма тух, сагъ, шад  йикъар къведачир. За  мад хабар кьадай: «Я де, бес куь дуьайрин ван жезвачни?!» Мад дидеди жавабдикай кьил къакъуддай.

Гад кьурагь хьана, марф кIанзавай инсанри чи дидедив, пIирен иеси яз, Сфи-бу­бадин сур лацу чепедай асуниз тадай, ахпа­ анал садакьаяр акъуддай ва дуьаяр кIел­дай: Аллагьдивай марф тIалабдай… Амма марф къвадачир. И карди мад зи гъвечIи рикI тIардай…

Са йисуз хуьруьн куьчеяр дяведин цIукай катзавай инсанрай украинвийрай, урусрай, къарачийрай ацIана… Ихьтин йикъал чи дерейра тIвар-ван авай далдамчи ва манидар къурушви Гьафизни атанвай: ам, вилер зайиф хьанвай къужа, цIуд йиса авай  хтул руша, гъиликай кьуна, кIвалба-кIвал  къекъуьрзавай… Абуруз чи инсанри, чпин сиви­хъайни атIана, затI-матI гудай… Гьафиз бубади лугьудай: «Гайидан кIвализни рагъ аватрай, тагайдан кIвализни. Бурж кумач, харж кумач».

Заз аквазвай пашман, туькьуьл шикилар — вири  дяведин цIун гужар тир… Зи ри­кIиз мадни гзаф тIар жедай. Ихьтин са юкъуз­ кIвализ хтана, цлак квай рамкада авай «чан аламай бубадиз» килигиз, за  еке гьуьрсуьнив  жузуна: «Я ба! Я де! Бес Сад Аллагьди дяве вучиз акъвазарзавач?!» Зи суалдин ван хьана, дидеди хажалат авай хур гатана, кьил галтадна.

1950-йисан гад кьурагьди хьанай. Сентябрни кьурагьдаказ атана… Яшлу инсанрин рикIел  халкьдин адет — пешапай акъу­дун акьалтна. Чна, Шейхер магьледин зими жегьилри, кьуьзуь бубайринни бадейрин меслятриз яб гана, куьчейриз пешапай, нацIарни самар алчукнавай аюх, акъудна: чалай кьвед-пуд йисан чIехи Къадиракай Пешапай хьана, адан юкьвалай кутIуннавай  еб за кьунвай. Виридан вилик Ибрагьим квай, ада гьараярзавай: «Пешапай къвезва!­ пешапаяз яд це! Я Цавар! Чилериз марф кIанда! Я гъуцар! Чаз марф ракъура! Эй гъуцар! Чан гъуцар! Куь марф тIа, я гъуцар?! Эмир, эмир, эмир, марф! Тефей чка тамир, марф!» За пешапаян еб ялзава, ам яваш-яваш  вилик тухузва, гьар са кIвалин вилик акъвазарзава. Иесийри пешапаян винелай яд иличзава, низ вуч аватIа — сад-кьве кака, шуьре, лаваш, пипIиш, афар  гузвай… Пешапаян паяр Байбута вичин хуралай куьрс хьанвай хранвай еке чантада кIватIзавай… Чи гуьгъуьна са десте гадайрини рушари Ибрагьиман гафар тикрарзавай, манияр лугьузвай, тафтунин эвезда куьгьне саф гатазвай, шад гьараярзавай. Вири хуьр кIвачел акьалтнавай… Яшлу инсанри Аллагьдиз дуьаяр ийизвай: абур марф къвадайдахъ агъун­вай.

Заз сифте яз акур халкьдин мярекат — пешапай акъудун — лап хъсандаказ кьиле фена: шадвилерни хьана, пешапаян паяр­ тIуьна, чи руфунарни тух хьана… Анжах марф къванач… Инсанар цифер акьалтзавай цавариз килигзава… Марф я йифиз, я экуьнахъ къванач… Мад зи кьиле «вучиз?» суал тикрар хьана: заз гъуцарикай гзаф хъел атанвай, чна лагьай манийрин чIехи пай гъуцарикай тир эхир.

Пакамахъ чун, накьан шадвал кумаз, мектебдиз фена. Заведующий муаллимди  зазни Къадираз, 4-классдин ученикриз, ­вичин  кабинетдиз эверна, хъел кваз ла­гьана:

— Кь… рухваяр, куьне накь, пешапаяр акъудна, лап чIуру кар авуна: ам гьукуматди къадагъа авунвай куьгьне адет я. Гъуцар авай затIар туш! За куьн мектебдай акъудзава! ГьакI лагь куь иесийриз! Квахь инай!

Чун, вилериз накъвар хъиткьинна,  ктабар авай чантаярни къахчуна, мектебдай экъечIна. Югъ багъда акъудна, нянрихъ кIвализ хъфена, за дидедиз вири хьайи-хьайивал суьгьбетна. Пакамахъ зун дидеди­, кIелун давамариз, къуншидал алай КIе­лет­рин ирид йисан мектебдиз ракъурна. Анин директорди зи хурун  арзадиз яб гана, гъил кьуна тухвана, зун 4-классда ацукьарна, лагьана: «КIела, викIегь муграгъвидин хва!»

Чи мектебдин заведующийди вичин квахьнавай ученикар пуд йикъалай жагъур хъувунай.

Са йисалай Миграгъ-Къазмайрални ирид йисан мектеб ачухна. Чаз тарсар  акьал­­тIай образование авай муаллимри-пешекарри — Мевлид Бекерова, Келербан­ Агъа­вердиева, Зейнал Зейналова… гузвай­. 7-классда зун ВЛКСМ-дин жергейриз кьа­бул­на: комсомол хьана.

За 8-10-классар Миграгърин юкьван мектебда куьтягьна. Им Докъузпара райондин вад-ругуд хуьруьн аялри кIелзавай, интернат авай, вири жигьетрай чешнелу ­мектеб тир. Ина дерин чирвилер авай жегьил муаллимри — Алибег Ашурбегова — урус чIал ва литература, Сабир Алиметова — тарих, Гьамидуллагь Атемова — география, Аскер Бунияминова — математика, Назир Аскерова — физика, Къагьриман Аскерова — химия, Бегмирзе Гьажиагьмедова астрономия…  гузвай. Абуру гайи чирвилер гваз заз Дагъус­тандин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай муаллимрин институтдиз (адакай са йиса­лай университет хьанай) гьахьиз ва ана кIе­лиз регьят хьана.

Махачкъалада заз сифте яз ракIарар ачух ибадатханаяр  Малыгинан куьчеда мусурманрин мискIин (ина итимри, метIерал ацукьна, капIзавай), 1-Махачкъалада — урусрин килиса (ина инсанри, кIвачел акъвазна, вилер Аллагьдин ва пайгъамбаррин шикилрал алаз, капIзавай) ва чувудрин синагога (ина инсанри, дезгейрал ацукьна, капIзавай) акуна. Зи суалриз (вучиз Аллагьди гзаф динар акъудна?  вучиз мусурманрин мискIинда  Аллагьдин ва пайгъамбаррин шикилар авач? вучиз динэгьлийри жуьреба-жуьре къайдада акъвазна кпIар ийизва? вучиз Аллагьди дуьаяр ийизвай инсанрин мурадар кьилиз акъудзавач?) жа­вабар заз философиядин тарсар гузвай муаллимдивай жагъана: «Абур авай затIар туш, вири инсанрин къундармаяр я», — лагьана, зи рикIиз мадни тIар хьана. Заз абур хьана, анжах абуру кесибрин дердияр туькIуьрна кIанзавай.

Университетда кIелзавай йисара заз дуьньядин са пай акуна (1958-йисуз Къазахстандин хам чилерал кIвалахна; Астрахань, Кустанай, Уфа, Казань, Москва ва маса шегьерар акуна; Яру майдандал, Ленинанни Сталинан мавзолейдиз, Кремлдиз, ВДНХ-диз килигна; чIехи регьберрин, алимрин, зарийрин, сиясатчийрин ва муаллимрин суьгьбетриз, лекцийриз яб гана; чIехи библиотекайра багьа ктабар кIелна), зи чирвилер, кьатIунар, фикирар, мурадар гегьенш хьана… Абур жуван литературадин эсерра, гьикаяйрани новеллайра, къалуриз эгечIна.

Университет куьтягьна, Кьасумхуьруьн райондин мектебра Цмурдал, Агъа Хъартасрик ва КIварчагъа кIвалахна… Ина зи зегьметдиз еке къимет гана:  шикил райондин  Гьуьрметдин доскадиз акъудна, КПСС-дин жергейриз кьабулна, 1963-йисуз Чехо­словакиядиз ракъурна.

Пуд йисалай зун Махачкъаладиз илимдин кIвалахал хтана… Мурад чирвилер гегьеншарун, аспирантурада кIелун, эсерар кхьин тир… Абур  яваш-яваш кьилиз акъат­завай: Москвада авай Милли мектебрин илимдинни ахтармишунрин институтдин ас­пирантурадихъ галкIана, пуд йисуз заочнидаказ кIелна, диссертация кхьена. 1970-йисуз Египетдиз турист яз фена (ина гьар са базардал жуьреба-жуьре кIалубрин, рангарин, еридин Къуръанар, адетдин къимет авай затIар хьиз, къумарал вегьена, маса гузвай; за дидедиз са бицIи Къуръан къачуна, фотоаппаратдин къене туна, хканай; заз Каирда, мискIиндин минаретдилай азан гайила, капIиз катна хъфей са арабни акунач; анжах Александрия шегьерда девлетлуйрин кIвалер хуьзвай къаравуш жегьилар капIиз хъфенай). 1971-йисуз Москвада­ урус чIалан методикадай илимрин кандидатвилин диссертация хвена… Мехъер­арна, рушарин ва рухвайрин буба хьана…

1980-йисара зи чирвилер, кьатIунар мадни гегьенш хьана… Гуьгъуьнин йисар мадни гурлудаказ кьиле фена: уьлкведа къекъвена, чIехи шегьерар (Алма-Ата, Баку, Грозный, Киев, Кишинев, Казань, Одесса, Ростов, Ташкент, Тифлис, Фрунзе, Чебоксары) акуна, абурун мискIинриз ва килисайриз килигна, илимдинни тежрибадин конференцийра ацукьна, анрал жувни рахана… Повестар кхьена, романрив эгечIна, лезги литературадин хрестоматияр ва методикадин пособияр кхьена. Республикадин институтра студентриз ва муаллимрин курсара  лекцияр кIелна…

1990-йисара къецепатан душманри ва къенепатан хаинри СССР ва КПСС гу­жуналди чукIурзавай. Зун М. Горбачева­ ту­хузвай рекьиз акси хьана: арза кхьена­, партиядин жергейрай экъечIна, жуван халкьдин «Садвал» гьерекатдик экечIна. Тарихда сифте яз за жуван сирдашарни галаз лезги писателрин съезд кIватIна, анал Лезги зарийрин союз тешкилна, литературадин «Шарвили» газет акъудна, телевиденидай  лезги чIалал гунугар (передача) тухвана.

Эхир СССР чкIана, ам «чIулав къуват­ри» чукIурна: социализм  герек авач, лагьана (колхозарни совхозар ва заводарни фаб­рикаяр чукIурна, зегьметчи инсанар бейкар авуна), уьлкведиз капитализм хкана: инсанар базардин рекье туна; динэгьлийриз вири рекьер ачухна; угърияр, къачагъар, ягь-намус авачирбур майдандиз акъатна… Гьукуматдин идараяр, банкар, заводарни фаб­рикаяр угърийринни къачагърин гъиле гьатна… Зегьметчи халкь социализмдин къулайвилерикай магьрумна.

Захъ галаз санал кIелнавай, кIвалах­завай, коммунистрин партиядин  дестекар тир са бязи инсанар фад-фад капитализмдин терефрал элячIна ва мискIинриз физва: кьве чин алай жадуйри Советрин девирдин илимдин, сиясатдин ва намусдин рехъ регьятдаказ дегишарна. Дагъустандай Меккадиз,  гьукуматди ихтияр гана, гьаждал сифте фейибурун арада кьве кас виликан коммунистар — партиядин чIехи регьберар авай. (Малум тирвал, абурук гзаф гунагьар квай, гьавиляй абуруз чеб жегьеннемдин цIа куз кичIе хьана). Чун нин чIалахъ хьанай? Гила­ нин чIалахъ жен? Дагъустандин «регьберри» хьиз, чун КПСС-дин ЦК-дин, Горбачни­ Ельцин хьтин регьберрини­ алцурарна кьван! Бес абурун суд-дуван ийидайди авачни? (СССР чукIурай 30 йисалай Урусатдин Кьили сифте яз хиве кьуна: СССР гуя гьа вахтунда гьукуматдин кьиле авай, маса фикиррал алай коммунистри чукIурна, анжах са хаиндин тIварни кьунач, я хаинриз гьукуматди еке пенсияр гузвайди ва  гуьмбетар эцигзавайди, абурун хизанриз пачагьдин къулайвилер тешкилнавайди лагьанач).

Заз жуван дидеди, къуншидал алай къужайрини къарийри халкьдин тербия гана. Советрин  мектебди, институтди ва университетди  илимдин тербия гана: зун пионер,  комсомол, коммунист, материалист, марксист, ленинист, сталинист хьана… Гьардакай са михьи ивир къачуна, кьуна. Нетижада зун яваш-яваш илимдар инсандин,  заридин, муаллимдин, алимдин дережадиз хкаж хьана…

Зун гзаф къекъвена, за гзаф кIелна, гзаф яб гана… Жув фейи вири чкайра  музейриз,­ къелейриз, мусурманрин мискIинриз, хашпарайрин килисайриз, католикрин костелриз, чувудрин синагогайриз килигна…ТIе­бии илимар, къанунар чирна… Жуваз акур ала­матрикай дафтарар ацIурна, макъалаяр ва очеркар кхьена, «Коммунист» газетдизни «Дуствал» альманахдиз акъудна.­ Фикирар, чирвилер, веревирдер гегьенш, сад-садав гекъигдай ва къейдер ийидай мумкинвилер хьана… Жуван халкьдин гьар девирдикай са роман, «Лезгистан» энциклопедия кхьена… Вири тIебиатди, инсаниятди ялзавай азадвал веревирд авуна. Эхиримжи йисара «Лезги халкьдин философия», «Азадвилин философия» ва «Акур-такур, хьайи-тахьай» ктабар акъудна

Гьаким  Къурбан

(КьатI ама)