“Сулейманан патав Эльбрусни Казбек са шейни туш, Сулейман Кавказдин цIийи кукIуш я”, лагьанай Эффенди Капиева.
Шаир хана 150 йис алатнава, амма чаз ам генани мукьва ва кIан жезва. Адан камалди лезги чIалан къадир авай вирибур анжах гьейранарзава.
Зи рикIел шаирди вичин вахтунда фяледин гьакъиндай лагьай гафар хквезва:
Дустарин арада вич мерд,
Намус квай бермек я фяле!..
И гафар Сулейманахъ вичихъ галаз вуч кьазвачни! Расул Гьамзатова гзаф сеферра тикрарнава: — “Сулеманан тIварунихъ галаз алакъалу яз, чи гьуьл генани дерин ва гегьенш, дагълар лагьайтIа, генани кьакьан хьана. И кардай адаз рикIин сидкьидай чухсагъул!”
Халкьдин дерин къатарай акъатай СтIал Сулейманан (Гьасанбегован) уьмуьрдин рехъ, адан кьадар-кьисмет вичикай ибрет къачуз жедай чешнелуди я.
СтIал Сулейманан чаз малум тир сифте эсеррикай сад “Дербент шегьердиз” шиир я. Ана 15 йиса авай жегьилди вичиз сифте яз аквазвай шегьердин гуьрчегвилел гьейранвалзава. Уьмуьрдин тежриба авачир жегьилдиз гьелелиг гьакъикъат “винелай” аквазва:
Ухшар я Багъдатдиз шикил,
Ачух жеда гьар са гуьгьуьл,
Са пад дагъ я, са падни гьуьл…
СтIал Сулеймана билбилдикай туькIуьрай шиирда вич фидай рехъ тайинарна. И шиирдикай адаз шаирвилин программа хьана. Ина ам вичин дувулар халкьдин уьмуьрдин дерин къатарик квай поэзиядин терефдар яз экъечIзава. Шаирди, айгьамдалди билбилдив рахаз, вахтуни гьихьтин манияр тIалабзаватIа, къалурзава:
ЦIи гьикI тир ви дуланажагъ,
Тух яни ваз, гишин, билбил?
СтIал Сулейманан гуьгъуьнин эсерар ада вичин гьакъикъи фикирар лугьун хьана. Абура девлетлуяр чпиз кIандайвал яшамиш жезвай, кесибар залан зиллетдик квай дуьньядин тамам тир шикил яратмишзава. Шаир дуьнья икI туькIуьр хьунихъ галаз меслят жезвач, ада ихьтин дуьньядиз дяве малумарзава. Сулеймана 1909-йисуз туькIуьрай “Кавхадиз” шиир яшайишдин гьакъикъатдикай ада ягьанатзавай сифтединди хьана.
“Жеч ина ресед — салагъа” лугьуналди, шаирди нагьакьан къаралту яз авай, девлетлуйри девран гьалзавай хуьр чукIуруниз эвер гузва. Ада и шиирда намуслу яшайишдихъ галаз вердиш тахьанвай, “кьве кепек пул туртIа гъута, жемятарни маса гудай” кавхани къалурзава. Кавхадиз вич итим яз аквазватIани, шаирди ам итим яз гьисабзавач. Ада, “хаса” лагьай лакIаб эцигна, кавха беябурзава.
“Судуяр” шиирди “Кавхадиз” шиирдин тема давамарзава.Судуяр кавхайрилай са куьналдини тафаватлу жезвач. Нихъ пул аватIа, ни ришвет гузватIа, судуйри гьабур гьахълу ийизва. Судуйриз пул гайила, абурун рикIелай чпиз багьа тир мукьвадини физва:
Авач кьван куь чанда инсаф,
Са зерре мирвет, судуяр.
Гьич кьабулич кесибдин гаф,
ТагайтIа ришвет, судуяр.
СтIал Сулеймана девлетлуяр-чиновникар кавхайрилайни судуйрилай са кIусни тафаватлу туш лугьузва. Чпиз урус чIал хъсандиз чидачтIани, абур чпин мукьва-кьилийрихъ галаз урус чIалалди рахазва. Шаирди, сад хьтин метлеб авай лезги гафарни урус гафар сад-садав гекъигиз, лап акьуллувилелди абурун чIалар ахъайзава. Гьа икI ада чиновникар халкьдиз чара ксар тирди тестикьарзава.
Я стхаяр, пул авайдаз
Начальник уртах хьана хьи.
Вичиз девлет бул авайдаз
Кесибар алчах хьана хьи.
Гъуьрел тIвар эцигна “мука”,
НекIедиз лугьузва“малака”, …
Къулавай цIуз лугьуз “агон”,
Киридиз лугьуз “прагон”…
Февралдин инкъилабдикай агакьай хабар Сулеймана шадвилелди кьабулна. Сифте адаз и инкъилабди зегьметчи халкь зулумдикай хкуддайди хьиз акуна. Гьавиляй ада “Февралдин инкъилабдиз” шиирда лугьузва:
Инкъилаб, ваз хьуй мергьаба!
Дердериз дарман хьана хьи…
Кесиб юлдашриз медед,
Гьуьруьят заман хьана хьи.
Амма гьакъикъатда шаирдин хуьре са затIни дегиш хьанач. Са арадилай ам гъавурда акьуна ва ада авай гьакъикъатдиз дуьз къимет хгана. Вахтуналди тир гьукуматдикай ягьанат авун яз, ада “Гьуьруьят хъсан затI я” лугьудай шиир кхьена.
СтIал Сулейманаз хас къилихрикай сад туьнтвал тирди адан шииррай хъсандиз аквазва. Амма ада и туьнтвал вичин “мецел зирек” тирвилелди элекьарзава. Мумкин я, вичин вири уьмуьрда датIана гьахълувал хуьнин къаравулда хьуни шаирдин ивида ихьтин къилих арадал гъана ва лигимарна. Вичиз тIебиатди жумартдиз камаллувал ва рикIинни мецин хцивал ганвай кесиб стIалви, гьи кар вичиз гьахъсузди яз акуртIани, адаз аксивал ийиз ва я шиирралди къимет гуз, дуьз кIвалахдин пад кьаз алахъна…
Эхь, эбеди шаир я Сулейман. Вири вахтарин ва вири халкьарин…
Сегьерханум Османова, Сулейман-Стальский райондин Герейханован хуьруьн 1-нумрадин юкьван школадин муаллим
