Чи суьгьбет М.Б.Бабахановахъ галаз я, анжах и сеферда виридаз чизвай гьуьрметлу шаирдихъ хьиз ваъ, цIийи лезги-урус чIаларин словарь туькIуьрнавай касдихъ галаз хьиз. Майрудин Бабахановичан гзаф йисарин зегьметдин нетижа тир словарь чапдай акъатнава, адан электронный версияни гьазур хьанва.
— Майрудин муаллим, чи фикир икI авахьна физва: эгер лингвистди ваъ, шаирди я вахт, я къуват гьайиф татана, словардал кIвалахнатIа, авай словарри рази ийизвач, абуру са гьихьтин ятIани истемишунриз жаваб гузвач…
— Фикир кьезилдиз авахьна фидайла, бязи вахтара мукъаят хьана кIанзавайди я… Зи кьатIунрай, алай девирда гьар са савадлу лезгиди, чпин кеспидилай аслу тушиз, дидед чIалаз, ам хуьниз, вилик тухуниз кьетIен фикир гун лазим я. Куьн шаирвиликай рахазва, шаирри кхьизвай затIар вири гьа чIал лугьудай тарцел жезвай емишар тушни бес? Исятда емишрикай ваъ, тарцикай вичикай фикирна кIани вахт я. Къвердавай тIимил жезва хъсан чIал чидай ксар, гьеле ахьтинбур амаз, гьар са гаф, гьар са мисал, дафтардиз къачуна, халкьдин гегьенш къатарив агакьарун чи гьар садан буржи я…
Ганвай суалдал хквен. Лезги чIал, малум тирвал, Кеферпатан Кавказдин халкьарин чIаларикай хъсандиз ахтармишнавайбурукай сад я. Чи чIалан лексикани вири патарихъай ахтармишнава. ЧIехи алимри лезги лексикадиз талукь хейлин месэлаяр къарагъарна, илимдин истемишунралди абур гьялни авуна, словарарни арадал гъана. А ксарин алакьунри, зегьметдин нетижайри зун гьейранарзава. Жуван и кIвалахни за Петр Усларан, Мегьамед Гьажиеван, Унейзат Мейлановадин, Ражидин Гьайдарован, Букар Талибован, Агьмедулагь Гуьлмегьамедован экуь къаматриз бахшзава. Абур эбеди яз чи халкьдин культурадин тарихда гьатнава. Абурун алахъунар себеб яз, лезги чIалан саки вири жуьрейрин словарар акъатна, чебни саки гьар сеферда эвелимжи тежрибаяр жез, чи чIал вилик финин карда, вири чи халкь патал метлеблу вакъиайриз элкъвез.
— Гаф кватай чкадал вуна, гъавурда авай касди, виликрай акъатай а словаррикай суьгьбетнайтIа кIандай.
— Ийин ман. Петр Карлович Услара вичин машгьур “Куьредин чIал” ктабдин эхирда 1500-лай виниз лезги гафариз ва мягькем ибарайриз баянар гана. Ана гьар са гафуниз дуьз урус туьш жагъурнава, гафар ишлемишунин къайдаяр къалурнава, мисалар гъанва. Им чавай лезги чIалан сифтегьан словарь я лагьайтIа жеда.
Амма лезги лексикадин фонд сифте яз халисандиз кIватIна, тартибда туна кIелдайбурув чи чIехи алим Мегьамед Гьажиева агакьарна. Адан 1950-йисуз акъатай 35 агъзур гаф авай “Урус-лезги чIаларин словарь” гьар са савадлу лезги патал къимет авачир ядигардиз элкъвена. Девирдин истемишунар себеб яз, кьетIен фикир идеологиядиз талукь гафарин къатариз ганватIани, алимди урус гафариз лезгидалди баянар гузвай паюна лезги чIалан халис булахар ава.
Мегьамед Гьажиева “Лезги-урус чIаларин словарь” акъудун чарасуз тирдини кьатIанвай, и кIвалах башламишни авунай. Гьайиф хьи, са шумуд гьарфунив агакьайла, алим рагьметдиз фенай, словардал кIвалах Букар Талибова давамарнай. Виче 28 агъзур гаф гьатнавай и словардин кьетIенвал ам я хьи, ана сифте яз гегьеншдиз лезги чIалан хейлин мягькем ибараяр, мисалар гъанва. Словардин эхирда кIелзавайбурун фикир желбдай лезги хуьрерин топонимикадин сиягьни ава.
Гуьгъуьнлай словарар туькIуьрунин кIвалах са жерге чи алимри давамарна. Ражидин Гьайдарова вичин “Лезги чIалан диалектология” ктабдин эхирда “Лезгийрин диалектрин лексикадин куьруь словарь” гана, ада Ш.Мирзоевахъ галаз санал “Лезги чIалан омонимрин словарни” акъудна.
М.Бабаханов Агьмедулагь Гуьлмегьамедова лезги чIа-лан лексика ва мягькем ибараяр (фразеологизмаяр) ахтармишунин карда тухвай кIвалах зурбади хьана. Адан гъиликай вич са шумудра акъуд хъувур “Лезгийрин фразеологиядин словарь”, школаяр патал “Урус-лезги словарь”, “Лезгийрин синонимрин словарь” , “Етим Эминан чIалан словарь” ва масабур хкатна. Иллаки къейд ийиз кIанзава, вичихъ тешпигь авачир хьтин, Дагъустанда и жуьрединбурукай эвелимжиди тир, пуд томда гьатнавай “Лезги чIалан баянрин словарь”. Къенин юкъуз лезги лексика ва фразеология гьадалай тамамдиз ганвай маса ктаб чахъ авач.
А.Селимован “Лезги чIалан ориентологиядин словарь”, Нариман Абдулмуталибован “Лезгийрин хсуси тIварарин словарь”, С.Забитованни И.Эфендиеван “Лезги чIалаз арабрин ва персерин чIаларай атанвай гафар” словарар чи чIалан илимда цIийи чинар хьана. Къейд тавуна жедач: чи чIалан лексика ахтармишунин кIвалахда Ф.Гъаниевади акъудай “Отраслевая лексика лезгин” ктабди кьетIен чка кьазва. Ана лезгийрин майишатдиз, пешекарвилиз, гьайванриз, набататриз талукь хейлин материалар сифте яз гьатнава, чебни, литературадин чIалан хьиз, нугъатрин гафарни.
Шад жедай кар ам я хьи, Мегьамед Гьажиеван “Урус-лезги чIаларин словарь” акъатайдалай кьулухъ 60 йисалай виниз алатайла, 2013-йисуз, цIийи “Урус-лезги словардиз” дуьнья акуна. Адан авторар У.Мейланова, Б.Талибов, А.Гуьлмегьамедов, Ф.Гъаниева, Т.Саидов, А.Рамалданов ва С.Юзбегова я. Словарь С.Юзбеговадинни Н.Абдулмуталибован редакциядик кваз акъатна.
Тежрибалу муаллим, Мегьарамдхуьруьн 1-нумрадин юкьван школада 50 йисалай виниз лезги чIалан тарсар тухузвай Фахрудин Нисрединова гьазурнавай “Лезги чIаланни урус чIалан школаяр патал словардикайни” лугьун тавуна жедач. И словардин кьетIенвал — ам алимди ваъ, муаллим-практикди вичин яргъал йисарин тежрибадикай менфят къачуна гьазурна.
Шагьабудин Шабатов,
Алибег Омаров
( КьатI ама )
