Н.С.Хрущева СтIал Сулейман партиядай гьикI “акъуднайтIа”…

ФЛНКА-дин сайтдин редакцияди кIел­за­вайбуруз экономикадин илимрин кандидат, публицист, общественно-политический деятель Шихсефи Сефиханова  “ХХ асирдин Гомер”, чIалан устад СтIал Сулейманан яратмишунрихъ галаз алакъалу тир са ажайиб вакъиадикай  кхьенвай макъала кIелун теклифзава. Ингье адан асул мана.

Яргъал йисара зун тIвар-ван авай алим, философиядин илимрин доктор, РФ-дин илимдин лайихлу деятель, профессор, алай вахтунда рагьметдиз фенвай  Агьед Гьажимурадович Агъаевахъ галаз дуствилин ала­къайра хьана.

20 йис идалай вилик, чIехи шаирдин 130 йисан юбилей къейддайла, зунни Агьед Гьажимурадович санал Сулейман-Стальский райондиз рекье гьатна. И карди чаз хейлин вакъиаяр рикIел хкидай мумкинвал гана. Абурукайни сад 1961-йисуз а чIаван КПСС-дин ЦК-дин сад лагьай сек­ре­тарь Н.С.Хрущеван эмирдалди СтIал Сулейман партиядай гьикI “акъуднайтIа” ва адан эсеррикай ибарат цIийи ктабдин тираж тамамвилелди гьикI терг­найтIа, рикIел хкун хьана.

1960-йисуз Москвада Дагъустандин литературадинни искусстводин Декада кьиле фена. А вахтунда выставкайрин залра къалурун патал эцигдай шейэрик СтIал Сулейманан шииррин ктабни кутунвай. Амма, ктаб чIехиди хьуниз килигна, Москвадин типографиядани са гьихьтин ятIа четинвилер арадал атуникди, ам Ставрополдин типографияда чапдай акъудун кьетIна. Ана а чIавуз, масанрив гекъигайла, ктабар акъудунин жигьетдай хейлин хъсан шартIар арадал гъанвай. И карни фикирда кьуна, СтIал Сулейманан цIийи ктаб, урус чIалаз авунвай таржумаяр, гьаниз рекье туна. Анжах ктаб, вучиз ятIани, Москвада кьиле фейи Декада куьтягь хьайидалай кьулухъ, 1961-йисуз чапна. Адан сад лагьай “сигналдин” экземпляр ам туькIуьрай кас тир Агьед Гьажимурадович Агъаевав агакьна. Ада вири тираж хтун вилив хуьзвай.

Амма  тираждин чкадал акьал­тIай къурхулу хабар агакьна. Вични — Москвадай, КПСС-дин ЦК-дай, партиядин Дагъустандин обком арада аваз. Обкомдин сад лагьай секретарь А.Даниялова Агьед Агъа­еваз тади гьалда вичин патав эвер гуда, гежел тевгьена, КПСС-дин ЦК-диз фин лазим тирдакай лугьуда. Ана СтIал Сулейма­нан цIийи ктаб чапдай акъудунал къадагъа эцигнавай. Идахъ галаз сад хьиз, Агъаева, Москвадай хтунни, “вичин хушуналди” кIвалахдилай элячIу­нин гьакъиндай арзани кхьин лазим тир. Агъаева а чIавуз КПСС-дин обкомдин идеологиядин отделдин заведующийдин заместителвиле кIва­лахзавай.

Гьа пакад юкъуз алим Москвада КПСС-дин ЦК-дин печатдин рекьяй сектордин заведующийдин патав гвай. Ина рикIи сакIани кьабул тийидай къайи ихтилатар кьиле фена. Сектордин заведующий Б.И.Стукалина гъавурда турвал, СтIал Сулейманан шииррин  ктабдин са экземпляр Ставрополдин чапханади партиядин крайкомдиз рекье туна. Анин сад лагьай секретарди и ктаб гьа чIавуз  Ставрополдин крайда ял язавай Н.С.Хрущеваз, хъсан сав­кьат яз, къалурда. Партиядинни государстводин регьберди чIехи гьевесдалди цIийи ктаб гъилелай-тупIалай авуна.  Адан фикир  “Малла Рамазанакай гаф” шиирди иллаки вичел желбна. А вахт Н.С.Хрущеван эмирдалди  чи чIехи уьлкведин вири регионра гьажибугъдаяр битмишарзавайди тир. Вични Америкадиз фена хтайдалай кьулухъ.

Гьелбетда, булда и гьажикIа,

Нез жез мумкин жедач вакIа,

Тамам Дагъустанда, ЯркIа,

Мад адан дуван хьана хьи.

 

Хъипи машмаш хьиз я тини,

Фан  рангни я яру хини.

Сиве турла туькьуьл хинни,

Анал зун гьейран хьана хьи!

Шиир кIелайла, Никита Сергеевичан чина инсандин зегьле фидай хьтин биришар гьатна. Ажугълу хьанвай ам вичин куь­мекчидихъ элкъвена ва эмир гана: “Икьван зиянлу ктабдал къадагъа эцигин ва ам тергин! Идахъ галаз сад хьиз, ав­торни, ам туькIуьрайдини, адан редакторни ва гьакI хейлин маса ксарни партиядайни чукурна кIанда! Гьикьван чIуру кар я! Партияди  мал­­дарвал ва недай суьрсетар артухарунин кар хкажунин кIеви рехъ вилик эцигнавайла, уьлкведа гьажибугъдаяр цунин майданар ге­гьен­шарна кIанзавайла, гьихьтин ятIани уюнбазри  чи чархара тIвал твазва! Жедач! Чукура! Жазаламиша!”

Б.И.Стукалина, Агьед Агъаеваз ябни гун тийиз, адак чIехи тахсирар кутуна, ам “шулугъчи шаирдихъ” галаз сад тирди къейдна. Ахпа ктабдай ихьтин цIарар кIелна:

Са кIус за авуна дадмиш;

Яд тахъвайтIа, жеда бамиш.

Туькьуьлвилиз лап наргимиш,

Им кьифре дарман хьана хьи…

Агьед Агъаеваз Сулеймана и ши­­ир 1909-йисуз, уьлкведа каш гьатнавай вахтунда, ягьсуз алверчиди (хузаинди) ктIан­вай гьажибугъдадин гъуьр маса гуниз талу­кьарна кхьенвайдан гъавурда тваз кIан хьана. Амма алакьнач. Стукалина Агъаеваз гъавурда гьатдайвал объяснение кхьинин ва эх-къечIна хъфинин теклиф гана.

Гьа и чIавуз Агьед Агъаевал СССР-дин писателрин Союзда вичиз фадлай чизвай дуст, шаир ва критик Алексей Сурков гьалтда. Ара­дал атанвай гьаларикай адаз суьгьбетна. Сурковаз Стукалин чиз­вайвиляй ада тадиз зенгна. Амма Стукалин вичин гафунал кIе­ви тир: “За куьмек гунни мумкин тир, амма кар кьетIенди я — аник КПСС-дин ЦК-дин сад лагьай секретарь Н.С.Хрущев ква. Бажагьат гъалатI-дилай гъил къачуда”…

Дагъустандиз хтунни, Агьед Агъаев пар­тиядин обкомдин сад лагьай секретардин патав, “жуван хушуналди кIвалах­дилай эля­чIу­­нин” гьакъиндай арза кхьена, фида. Амма кIва­лахдилай элячIун хьанач. “Хъуьтуьл са  кичIе гун” хьана. Агъаеван гьакъиндай  ихьтин къарар акъудна: “Ктаб туькIуьрунив къайгъусузвилелди эгечIу­най” туьмбуьгьдалди акъвазарин.

Партиядин обкомдин секретариатди Да­гъустандин ктабрин издательстводи  акъуднавай СтIал Сулейманан вири ктабар  вахчуна терг авунин къарар кьабулна. Ан­жах са ктаб, лугьудайвал, “азадвиле” амукь­на — ам Агьед Гьажимурадовичаз 1961-йисуз Ставрополдин чапханадай ракъурнавай сад ла­гьай­ экземпляр яз хьана…

Ихьтин ихтилатдин ван хьайила, гьелбетда, мергьяматлувилин фикирарни вилик акатуналди, за СтIал Сулейманан къадагъа эцигай а ктаб гила жуван харжийрихъ ­чапдай акъудунин къарар кьабулна. Сиф­тедай заз а ктаб шаирдин урус чIалаз таржума авунвай вири эсерар кутуна акъудиз кIан хьана. Ам­ма ихьтин кардиз гзаф вахтни герек тир, еке харжиярни, маса месэлаярни. Ихьтин гьалар фикирда кьуна, за гьа Н.С.Хрущеван эмирдалди къадагъа эцигай “Сочине­нияр” (“Эсерар”) тIвар алай ктаб чапдай акъудуниз пулдин такьатар жа­гъур­на. Вични Агьед Агъаева ­вичин вахтунда кхьей сифте гаф ва адан баянарни галаз, ктабдик са ­дегишвални кутун тавуна. Гьа те­гьерда ам кIелдайбурув агакьни авуна…

Къуй къенин кIелзавайбуруз чир хьурай, алатай асирдин 60-йисара  чи  литературадинни илимдин векилрин, гьа жергедай яз СтIал Сулеймананни ирс гуьзлемишни тавур гьихьтин четинвилерал гьалтайди ятIа. Эгер гьа вахтаринни гила чапдай акъуднавай СтIал Сулейманан ва гьакI маса чIехи писателринни шаиррин ктабар гекъигун хьайитIа, абурун арада  хейлин тафават ава.  Алай вахтунда чи чIехи несилдин векилрин ирс вичин эвелан чешмейра аваз чапдай акъуддай мумкинвал хьанва.

Гьа икI, 1961-йисуз вичел къадагъа эцигай СтIал Сулейманан “Эсерарни” (ктаб туькIуьрайди ва адаз сифте гаф кхьейди — А.Гь.Агъа­ев) экуь дуьньядиз 39 йисалай, 2000-йисуз, Москвада “НПО экономика” чапханади акъудна.

Шихсефи Сефиханов,
публицист, экономикадин илимрин кандидат