Ачух рахун

Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликова «ачух эфирда» дагъус­танвийрин суалриз жавабар гудайдакай агьалияр саки зур варз виликамаз хабардарнавай. Дагъустанвийри итиж ийизвай месэлаяр, абурун дердияр акьван гзаф тир хьи, региондин Кьилин телеграм-каналдиз, РД-дин Кьилин ва Гьукуматдин Администрациядиз, колл-центрадиз, республикадин телеканалриз ва махсус телефонрин нумрайриз  са шумуд агъзур суал атана.

«Ачух эфир» РГВК «Дагъустан» те­ле­каналдин студияда тешкилнавай. Сергей Меликова республикадин телеканалрин журналистар, телетамашачи­яр, вири дагъустанвияр тебрикна ва абуруз сагърай лагьана. Пуд сятдилай виниз вахтунда ада яхцIур суалдиз тамам жавабар гана.

Республикадин Кьили «ачух эфир» алай вахтунда Дагъустан ва агьалияр патал кьилин ва важиблу хилериз талукь месэлайрикай рахунилай башламишна. Абур виридаз малумбур я: агьалияр вахт-вахтунда электроэнергиядалди, газдалди, хъвадай михьи целди таъминарун, шегьерра эцигунар къайдадик кутун, общественный транспорт гзафарун, меркездин куьчейра автомашинрин кьадар кьери авун, яшайишдинни коммунальный майишат вилик тухун, зирзибилдикай шегьерар, хуьрер михьун, куьгьне, ацахьзавай кIвалера авайбур къулай кIвалериз акъудун, набутар, начагъбур герек дарманралди таъминарун, экологиядин месэлайриз фикир гун…

— Зи тIварцIихъ атанвай суалар гзаф я,- рахаз эгечIна Сергей Меликов.- Бязибурухъ галаз зун виликамаз таниш хьана. Аквазвайвал, чи инсанрик респуб­ликада кьиле физвай вакъиайри разивал, бязибуру секинсузвални кутазва. Им акI лагьай чIал я хьи, чи агьалийри республикадин гележегдикай фикирзава, абуруз чпин хуьрера, шегьерра алай аямдин къулайвилер, регьятвилер хьана кIанзава, чкайрал рехъ гузвай гьахъсузвилериз абур акси я. Суалар гайи ­виридаз за сагърай лугьузва. Чна саналди гьялна кIанзавай месэлаяр садни кьвед туш. Абур авай гьалди чакни секинсузвал кутазва. Эхиримжи пуд йисуз чун энергетикадин, газдин, коммунальный майишатра, эцигунра кIвалахар хъсанарун патал алахънава. Хейлин крар чалай алакьнава. Гзаф крар вилик кума.

Чилериз талукь месэла

— Икьван гагьди чилинни эменнидин алакъайрихъ галаз алакъалу хиле са къайдани авачир. Нихъ гьикьван чил аватIа, малум тушир, яни идаз талукь документар авачир. Россиядин Федерациядин талукь программадин сергьятра аваз, хуьрерин, муниципалитет­рин мулкарин сергьятар тайинарна. Авайвал лагьайтIа, республикадин вири чилер ревизия авуна ва къе чаз чун гьихьтин девлетдин иесияр ятIа малум хьанва. Ида чаз гьар са гектар чиликай гьикI менфят къачудатIа, гьадакай лугьузва­. Гьа са вахтунда чилинни эменнидин алакъайрин хел къайдадик акатуни чаз стратегиядин маса месэлаяр гьялдай мумкинвални гузва, — лагьана Сергей Ме­ликова.

Целди таъминарун

— Чи шегьерар, хуьрер хъвадай михьи целди таъминарунин кIвалахни тарифдайди тушир. Чаз и рекьяй федеральный лап чIехи проектда иштиракдай ва федеральный бюджетдай пулар­ къачудай мумкинвал хьана, — давамарна региондин Кьили. — «Чиркей-Махачкъала-Каспийск» цин линия кардик акатайла, са шумуд виш агъзур агьалиди михьи яд ишлемишда. Исятда водопровод худда эцигзава. Къведай йисуз Чиркейдин вирел насосдин станция эцигда ва йисан эхирдалди чIехи эцигунрал вири кIвалахар куьтягьда. 2026-йисуз меркездин ва Каспийскдин агьалийрив михьи яд агакьда. И проект гьа иналди куьтягьзавач. Водовод Избербаш шегьердиз кьван тухуда.

Чиркин ятарин коллектор

Каспий гьуьлуьз авахьзавай чиркин ятариз талукь месэла гьялунив 15-20 йис идалай вилик эгечIнай. Хейлин кIвалахар кьилени тухванай. Чилин кIаникай са шумуд километрдиз тоннелни эгъуьннай. Ахпа, пулар бес тахьана, кIвалах акъвазна.

«Каспий гьуьлуьн чиркинвиликай чаз чи агьалийрини, республикадиз къвезвай мугьманрини, туристрини лугьузва, гьавиляй чна и четин кIвалах гъилени кьунва. Герек проектар гьазурзава, федеральный органрихъ галаз меслятзава. Им са йикъан,­ са йисан кIвалах туш. Махачкъаладин ва Каспийскдин цихъ галаз алакъалу сетар дуьзгуьн къайдадиз хкана кIанзава. Коллектор Каспийскдин чиркин ятар михьдай имаратдал кьван тухуда. Чна фикирзавайвал кIвалахар кьиле фейитIа, 2030-йисуз коллектор кардик акатда. Каспий гьуьл михьи жеда. Адан къерехра инсанри ял ядай имаратарни эцигда, кIвалахдай чкаярни гзаф жеда», — лагьана регьберди.

КIвалера экв хьурай

Дагъустан гзаф крарай кьетIен респуб­лика я. Электроэнергиядиз талукь язни гьакI лугьуз жеда.

— Эгер Россиядин регионра анжах электроэнергиядиз талукь месэлаяр хъуь­тIуьз арадал къвезватIа, Дагъустанда — хъуь­тIуьз­ни, гатузни, — лагьана Сергей Меликова. — Ихьтин агьвалатар чаз шазни, акъатза­вай йисузни акуна, давам хьана. Бязибуру «Дагъустандихъ вичин ГЭС-ар ава. Вучиз ток бес жезвайди туш?» лугьуз, нарази­валзава. Алай вахтунда дагъустанвийри республикада гьасилзавай электроэнергиядилай са шумудра гзаф ток ишлемишзава. Идахъ галаз сад хьиз, электросетарни куьгьне хьанва. Гьайиф хьи, алатай йисара­ абур дуьзвилелди ремонтнач, цIийи линияр, подстанцияр кардик кутунач. Трансформаторар къуватлубуралди дегишарнач. Гьа са вахтунда шегьерра агъзурралди цIийи кIвалер эцигна. Агьалийри ишлемишзавай­ яшайишдин техникани артух хьана. Чи подстанцийрин къуват виридаз бес хьанач. Не­тижада гзаф авариярни арадал атана. И татугай гьалдай экъечIун патал чна стратегия­дин план туькIуьрна. Федеральный органар чи къаршидиз экъечIна. Герек кьадар финансар чара авуна. Гила чна электросетрин вири къурулуш дегишар­зава, къуватлу трансформаторар эцигзава. И кар 2030-йисалди давамарда. Чна электроэнергия гьасилуникайни фикирзава. ИкI, Новолак районда гарун электростанция эцигиз гъиле кьунва. Ахьтин екеди гьеле Россияда жедач.

Аскеррин гьакъиндай къайгъударвал

Региондин регьберди дяведин махсус­ серенжемда иштиракзавай аскеррин, офицеррин ва абурун хизанрин гьакъиндай къайгъу­дарвал авун патал кьиле тухузвай серенжемрикай мадни гегьеншдиз лагьана. И мес­эладиз Сергей Меликова сифте йикъа­лай гзаф фикир гузва. Аскеррин диде-бубаяр кьабулзава, абурун дердияр чирзава, гьукуматдин патай вири жуьредин куьмекар гузва. СВО-дин иштиракчияр республикадин сиясатдин ва жемиятдин уьмуьрдиз желбдай проект кьилиз акъудзава. Мисал яз, Дагъус­тандин Огни шегьердин администрациядин кьилин къуллугъдал махсус серенжемдин, «Игитрин вахт» программадин иштиракчи, «Жуьрэтлувиляй» ордендин сагьиб Замир Гьажимурадов хкяна.­

СВО кьиле физвай республикайриз да­­тIа­на мергьяматлувилин куьмек рекье твазва. СВО-дин иштиракчийриз талукь са дердини фикир тагана амукь тавун патал Да­гъустан Республикадин Халкьдин Соб­ра­нида дяведин махсус серенжемдин ветеранрин крарин рекьяй комитет тешкилиз кIанзавайдакайни лагьана.

Улакьрин месэла

Гьакъикъатдиз дуьз килигна лагьайтIа, Махачкъала ва Каспийск шегьеррин агьа­лияр общественный транспортдин кIва­лах­дилай нарази яз амукьзава. Гьаваяр чIур хьайи вахтара кIвалахал, кIелиз ва чпин маса дердийрал физвай инсанар геждалди­ гуьзетиз амукьзава. И кардай жавабдарви­лиз чIугвадайбур, я жаваб гудайбурни авач. Региондин Кьилиз транспортдиз талукь суаларни гана. Идан гьа­къиндай ада ихьтин баянар гана:

— Зазни чизва, шегьерра улакьар бес жезвач. Абур, маса къачу­на, маршруткайрал кIвалах­за­вайбурув вугузни жедач. Вучиз лагьайтIа, тран­с­портдин компанияр­ хсусибур я. Гьавиляй­ чун, транспортдин вири­ компанияр санал кIватI­­на, абур государст­водин­­бур авуниз мажбур жезва. 2025-йисуз чун и кардив эгечIда. Лазим къарар кьабулнава. ЦIийи автобусарни, маршрутдин таксиярни маса къачуда.

Каспийскдиз Махачкъаладай электропоезд финиз талукь язни лугьуз жеда хьи, месэла гьялиз жедайди я. Ракьун рекьерин управленидин пешекаррихъ галаз рахайла, абурун патай ваъ хьанач. Анжах и кар патал гьазурлухвилин хейлин кIвалахар тамамарна кIанзава. Гьабурни къе, пака жедайбур туш. Месэла важиблуди я ва ам чи фикирдик ква, — лагьана республикадин регьберди.

Ада мадни са кардикай хабардарна: къведай йисан сифте кьиляй республикада чIе­хи конференция тешкилда, анал, талукь вири къурулушрин иштираквални аваз, Да­гъустандин общественный транспортдин хел цIийи жуьреда туькIуьр хъувунин прог­раммадиз килигда.

Портуна — цIийивилер

Махачкъаладин алишверишдин гьуьлуьн портуниз талукь суалдиз жаваб яз, Сергей Меликова лагьана хьи, ам цIийи хъувунин стратегиядин программа туькIуьрнава. Адан сергьятра аваз, «сухая гавань» эцигун патални чил жагъурнава. Анал складар, хаммал хуьдай гьамбарханаяр, алишверишдин майданар ва маса дараматар жеда.

— Россиядин хуьтIуьзни муркIади кьан тийизвай портунихъ уьлкве патал еке метлеб ава. Гьавиляй адак чна еке умударни кутунва, — лагьана региондин Кьили.- Хаммал хуьдай гьамбарханайрикай мал гьасилзавай виридавай менфят къачуз жеда. Ерилу суьрсетар гьанай экспортдизни рекье твадайвал.

С. Меликова мадни хабар гайивал, алиш­веришдин порт федеральный шегьредихъ галаз алакъалу ийидай фикирни ава. И кIвалах авун патал пулдин такьатар чара авунва. И рехъ туькIуьрайла, шегьердин къенепата авай транспортдин кьадарни са жуьре тIимил жеда.

Мадни са цIийивал. Махачкъаладин порт патал пешекарарни лазим я эхир. Кас­пийск шегьердин са колледжда Волжскдин цин транспортдин академиядин филиал ачухдайвал я.

РикIел хкун лазим я хьи, 2024-йисан мартдиз РФ-дин Президент Владимир Путина Махачкъаладин алишверишдин гьуьлуьн порт приватизация авунин гьа­къиндай указдал къул чIугунай. Стратегиядин имаратдин акцийрин 51 процент государстводин жибинда жезва. Гьа и йисан июлдин вацра малум хьана хьи, портуна цIийивилер твадай инвестор жедай ниятар Сулейман Керимовахъ ава.

Ватанпересвиликай

Агьалийрин суалрик ватанпересвилиз талукьдини квай. Идан гьакъиндай Да­гъус­тандин регьберди икI лагьана: «Ватанпересвал чи тарих, адетар, гъвечIи чIа­валай чак диде-бубайри кутунвай ерияр, къили­хар я. Абур чи вири я, абурал чна дамахни­ ийизва. Чаз гъвечIизамаз диде-бу­бади­ вуч хъсан, вуч пис ятIа, гьихьтин ерияр кьадатIа, гьихьтинбурал амалдатIа, тIе­биатдив гьикI эгечIдатIа лагьана. Ибур чаз Аллагь-Таалади багъишнава, чна абур хвенани кIанда, са куьнизни килиг тавуна.

НуьцIуьгъа — цIийи школа

СтIал Сулейманан райондин НуьцIуьгъ­рин хуьруьн агьали Загьидин ТIажибова лап татугай гьалдиз атанвай школадин дараматдиз талукь суал гана. Ада рикIел хкайвал, Дагъустан Республикадин Кьили Нуь­цIуьгъа 200 аял патал школадин цIийи дарамат эцигунин гьакъиндай талукь къуллугъ­чийриз тапшуругъ ганай. С. Меликован буйругъдалди проектдинни сметадин документар гьазурун патал пулдин такьатарни чара авунай. Проект тестикьарун патал экспертизадиз рекье туна. З. ТIажибова школадин­ проект государстводин программайрикай садак кутун ва 2025-йисуз дарамат эцигунив эгечIдайвал авун тIалабна.

Республикадин регьберди баян гайивал­, са бязи себебар аваз, экспертиза гьеле тухванвач. Хуьруьз вич фейидакай, школа авай гьални вичиз акурдакай ихтилатна.

— Экспертизадай акъатнамазди, объект­дин къимет малум хьанмазди, чна проект государстводин 2025-йисан гьи программадик — федеральный ва я республикадин — ку­та­датIа тайинарда. И мукьвара экспертизадин нетижаяр чи гъиле гьатда ва чна район­дин кьилиз эцигунрив эгечIдай вахтунин гьа­къиндай хабар гуда, — лагьана С. Меликова.

КIвалахдин кьилин къайда

Сергей Меликова кьуд йисуз республикадиз регьбервал гунин вичин кIвалахдин кьилин къайдадиз талукь сирни ачухна. «Къе чна Дагъустанда вуч ийизватIани, ада чи агьалийрин истемишунриз, игьтияж­риз жаваб гун лазим я. Чи гьерекатар агьалийрин уьмуьр хъсанардай терефдихъ эл­къуьр­на кIанда. Гьа гьисабдай яз, яракь гъилеваз, чи азадвал, хатасузвал хуьзвай махсус серенжемдин иштиракчийрин уьмуьр­ни.­ ТахьайтIа, гьукумдин са органдинни, са регьбердинни кIвалахдихъ метлеб жедач»

Ачух эфирдин эхирдай Сергей Меликова санлай Дагъустандиз талукь месэлаяр къарагъарнавай вири суалар блокриз пайдайдакай, абур гьялдай рекьер жагъурдайдакай ва тамамарзавай гьалдал гуьзчивалдайдакай лагьана.

Сергей Меликован тIварцIихъ саки вири шегьеррай ва районрай суалар атана. Абурук вири агьалийриз талукьбурни квай. Региондин Кьили виридаз ва «ачух эфир» тешкилайбуруз, онлайн къайдада эфирда иштиракай РД-дин Гьукуматдин членриз, районрин, шегьеррин муниципалитет­рин кьилериз ва гьакI тамашачийриз сагърай лагьана, виридаз республикадин гележег патал гьакъисагъвилелди кIвалахуниз эвер гана.

Агьалийри баянар гузва

Чун инанммиш я, Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликова ачух эфирда агьалийрихъ галаз суьгьбет авуниз агъзурралди инсанар килигна ва абуру, ацалтзавай кьван четинвилеризни килиг тавуна, республика вилик тухун патал чIугвазвай гьар йикъан зегьметдиз дуьзгуьн къимет гана. Региондин регьберди гьар са месэладикай, чин кьун тавуна, ачухдиз, гъавурда аваз ихтилатна, агьалийрин суалриз тамам ва гьакъикъи жавабар гана.

Чпин фикиррикай студияда «ачух эфирда» иштиракай бязи юлдашри чазни ла­гьана.

Руслан Гереев, Дагъустандин госпед­­­университетдин проректор: «Сергей Ме­ли­кова нубатдин сеферда кьиле тухвай «ачух линия» лап бегенмиш хьана. Гьакъи­къат­дани, республикадин агьалийрихъ галаз­ виридак секинсузвал кутазвай месэлайрикай ачухдиз, чин кьун тавуна, суьгьбетна. Бязибу­ру къарагъарзавай месэлаяр гъиле-гъил аваз гьялни авуна. За фикирзавайвал, и жуьреда жемиятдин вилик экъечIуни гьам агьалийрин ва гьам чиновникрин итиж артухарзава.

Дагъустандин регьберди мад сеферда ви­чихъ галаз ачухдиз суьгьбет ийиз, рикIик квай дердияр винел акъудиз жедайди тес­ти­кьарна. Агьалийрин суалрикай ам катнач, я багьнаяр жагъурнач. Виридаз тамамвилелди, гьар сад гъавурда акьадайвал жаваб гана.

Региондин Кьил агьалийри къарагъарзавай важиблу гьар са месэладин гъавурда аваз хьуни, абурукай делилар, рекъемар галаз инанмишардай къайдада рахуни ва я вичиз са артух малум тушир кардайни кьил акъудиз алахъуни неинки тажубарна, гьакI гьейранарни авуна. Инсанрин гьар са суалдиз ада дикъетдивди яб гана ва агьалийрин месэлаяр гьялдай рекьер тайинариз алахъна. Алатай йисарин тежрибадик умуд кутуна, лугьуз жеда хьи, «ачух эфирда» къара­гъарай са месэлани фикир тагана, гьял тавуна амукьдач».

Давуд Исаев, РД-дин Халкьдин Соб­ранидин депутатдин куьмекчи: «Дагъус­тандин регьберди вич агьалийрихъ галаз вири месэлайрикай ачухдиз суьгьбет ийиз, абурухъ яб акализ гьазур тирди тестикьар хъувуна.

Кьуд йисуз республикада авунвай кIва­лахдиз къимет гун хьайитIа, лугьуз жеда хьи, Сергей Меликова агьалийрин яшайиш, гьал-агьвал хъсанаруниз, алай аямдин коммунальный инфраструктура арадал гъуниз, республикадин промышленность, хуьруьн майишат вилик тухуниз, СВО-дин иштиракчийриз ва абурун хизанриз куьмекуниз кьилин фикир гана.

Агьалийрилай вири и хилериз талукь суаларни атана. Кар алайди ам я хьи, региондин Кьили гьар са касдин суалдиз тамам, рази ийидай жаваб, гьакIни хейлин суалриз талукь яз герек серенжемар кьабулунин гьакъиндай  лазим ксариз тапшуругъарни гана. Тарифлу кар ам я хьи, Сергей Меликоваз республикадин гьар са пипIе вучтин гьал аватIа чизвай.

Агьалийрихъ галаз ихьтин къайдада рахун тешкилун лап важиблу ва менфятлу я. Умудлу я, республикадин министерствойрин ва ведомствойрин кьилери вири тапшуругъар кьилизни акъудда».

Нариман  Ибрагьимов