(Эхир. Эвел — 30-нумрада)

И макъаладин сад лагьай пай чи сайтдай и ссылкадай кIелиз жеда.

Хайи хуьруьз хтайла, ам ашкъи авайбуруз Къуръан, шариат, араб чIал, математика, физика, риторика, Исламдин философия, шиирар кхьиз чириз гатIунна. Ам ва адан медреса Куьре ханлухдилай къецепатани машгьур хьанвай.

XIX асирдин са тарихчиди кхьизвайвал, “Фекьи Мегьамед фикир желбдай винел патан акунар авай, кьа­кьан буйдин, яхун якIарин, йифериз тухдалди ксуз тежез­­вайвиляй са тIимил дакIунвай акьуллу вилер авай, кьилел рехи чIарар алай, куьруь лацу чуру квай итим тир… Адаз хас ерийри ам алим, динэгьли тирдан гьа­къин­­­дай шагьидвалзавай. Вич пара агъайнадаказ яшамиш жезвай ва дарда авайбуруз захавилелди куьмекар гузвай. Вичин вири эменни ада кесибриз пайна. Адан уьлкведа авай вири фекьийри ам Дагъустандин сад лагьай имамдай гьисабна. Адахъ гзаф сухтаярни авай…”.

Гьижрадалди  1237-йисуз (1821- йисан 28-сентябрдилай 1822-йисан 17-сентябрдалди), “51 йис тирла”, Ярагъ Мегьамед тарикъатдиз гьахьна. Кьве йисан къене ада тарикъатдин вири къанунар чирна ва Хас-Магьа­мад Ширвани устаздивай иджаз (араб термин) кьабулна. Нетижада Ярагъ Мегьамедакай Накъшбанди тарикъатдин 33-устаз хьана. Шейх и дережадив тахминан 1823-йисуз агакьна. Тарихдин илимда кьабулна­вайвал, ада гъазаватдиз сифте яз гьа и вахтунда эвер гана. (Профессор Агьед Агъаева вичин “Ярагъ Ме­гьа­мед. Мусурманрин философ. XIX асирда Дагъус­тан­дин азадвилин женгерин руьгьдин регьбер” тIвар алай монографияда кхьизвайвал, устазди вичин “Асар аль-Яраги” ктабда къейднавайвал, гъазаватдин насигьатар гуз ам 1823-йисалай га­тIунна).

“Мусурманар динсузрин гьукумдик хьана виже къведач. Мусурмандивай са низ ятIани лукIвал ийиз, я тахьайтIа, са нин ятIани къуллугъда акъвазиз, харж гуз (гьатта мусурмандизни) жедач. Вуж мусурман ятIа, ам азад инсан хьун герек я ва вири мусурманрин арада барабарвал хьана кIанда”, — лугьуз гатIунна шейхди Вини Ярагъдал алай мискIинда. “Ни вич мусурман яз гьисабзаватIа, ам паталди сад лагьай кIвалах гъазават (динсузриз акси дяве) ва ахпа шариатдин къанунар­ кьилиз акъудун я…”. (И текстер “1823-йисалай 1843-йисалди Дагъустанда ва Чечняда мусурманрин руьгьдин дяве ва я Муьридизм гатIуникай ва вилик финикай штабс-капитан Прушановскийдин генеральный штабдин тарихдин чарарай” къачунвайбур я).

Ихьтин эвер гун халкьди гзаф мукъаятдаказ кьабулна. Инсанри Урусатдихъ галаз мад дяведиз экъе­чIун хийир авачир кар яз гьисабзавай. Дагъвийрин гьар са гьужумдиз пачагьдин кьушунри лайихлу жаваб гузвай, цIийи мулкар муьтIуь­гъар­завай. Гила Урусатдин аскеррин гарнизонар виликдай абурун тIем акакь тийиз­вай чкайрани авай. Амма шейхди абуруз лугьузвай: “Динсузрин ва я тахьайтIа са масадан (инал адан фикирда Къазикъумухдин Аслан хан ва Куьредин ханлух­дин виликан регьбер ава) гъилик хьуни куь вири кпIар, сивер хуьнар, Меккадиз фин-хтунар, эвленмиш хьунар, куь аялар “къанунсузбур”, яни хийир авачирбур ийида”. “Жемят! Мад гуна­гьар хъийидач лагьана кьин яхъ. Йикъар-йифер мискIинда акъу­да, куьн Халикьдин регьимдик жедайвал Аллагьдивай рикIин сидкьидай, шехьиз-шехьиз тIалаба. Яракь гъиле кьадай вахт алукьайла заз аян жеда. Гьа чIавуз за квез хабар гуда. Амма гьа вахт алукьдалди шехьа ва тIалаба”.

“Мегер ваз урусрин къуватдикай ва гьукумдикай хабар авачни? Гьужумар авунин жигьетдай вахъ авай планри Дагъустандин халкьарин кьилел гьихьтин бедбахтвилер гъидатIа ваз чидани?”, — хъел кваз рахазвай шейхдихъ галаз Аслан хан.

“Гьелбетда, урусрин гуж чидалай са шумуд сефер­да артух тирди заз хъсандиз чида”, — секиндиз жаваб хгана шейхди. “Амма заз мад са кар чида: Аллагь гьахь­тин кьушунар авай Урусатдин пачагьдилай гзаф къуватлу я. Зи кIвалах Аллагьдин кIвалах я. Зи фикирар Адан патав хкаж жезва ва Адан патай заз къвезва. За ийизвай кIвалахдин макьсадни Аллагьдин тIвар машгьур авун я”.

Ихьтин инсанри садрани таб тийидайди виридаз чизвай. Ахьтинбурухъ халкьдин арада гъулгъула твадай фикир ерли жедач. Малум тирвал, устазар тир Гьа­сан эфенди ва Сейфула къази имам Нажмудин Гоцинскийдин гьужумдиз акси экъечIнай. Гуьгъуьнлай арадал атай гьалари абур гьахълу хьайиди тестикьар­на. Вини Ярагъдилай тир устаз Мегьамеда буйругъ гузвай: “Женг чIугу ва азад хьухь”. Вахтуни ам гьахълу хьайиди къалурна.

Тарихда садрани тахьай хьтин аламатдин вакъиа кьиле фена: милли азадвилин дяве гатIунна. Дагъустандин Муфтий­, устаз Агьмад гьажи Абдуллаева дуьз къейд авурвал, и дяведин макьсад, михьидаказ хвена, чал Ислам агакьарун тир.

Гьужумдиз къарагъайбурулай Урусатдин империяда шариатдин къанунралди идара ийизвай аслу тушир государство арадал гъиз алакьна. Дагъустандин ва Чечнядин дагъвийри неинки чпин аслу туширвал хвена, гьакIни къад йисан девирда Имаматдив са душманни агуднач.

Гьелбетда, Урусатдин винел тамамдиз абурувай гъалибвал къачуз хьанач. Зурба империядинни гъвечIи Имаматдин къуватар сад-садав гекъигиз жедачир. Имамат гьеле имам Шамилан девирда чкIана. Лагьана кIанда, и дяведи Кеферпатан Кавказдин халкьарин уьмуьрдиз гзаф таъсирна.

Дагъвийри чпин азадвал патал кьиле тухвай женгерал вири дуьньяди гьейранвалзавай. Британиядин парламентда дагъвийрин гъалибвилер капар ягъуналди къаршиламишнай. “Куьне абурувай чирвилер къачу. Азадбур яз амукьун патал а халкьар вуч ийиз гьазур ятIа килиг”, — кхьенай гуьгъуьнлай кьиле фейи вири инкъилабрин кьилин идеолог Карл Маркса.

Кавказдин дяведи урусар Кеферпатан Кавказдив эгечIзавай тегьер дибдай дегишарна. И дяведи Урусат­диз дагъвияр неинки дявекар халкьар (дуьньяда дявекар халкьар тIимил авачир), гьакIни вилик фенвай халкьарин зидвилерни зулумар эх тийидайбур тирди къалурна. Ада Кеферпатан Кавказдин халкьар патал руьгьдин ивиррикай сифте чкадал  Иман ва Азадвал алайди ва абур патал дагъвийри чпин чанарни къурбанд ийидайди субутна.

Урусатдин жемиятда дагъвийрихъ авай кIанивал артух жез гатIунна. Кавказда 30 йисуз давам хьайи дяведа гзаф инсанар телеф хьунизни килиг тавуна, Урусатда авайбур кавказвийривай векъи гьукумдик кваз уьмуьр тухуз тежедайдан, абуру чпив маса къайдада эгечIун истемишзавайдан гъавурда акьаз гатIунна.

Урусатдин искусствода цIийи хел пайда хьана — Кавказдин. Гьикаятчийри, шаирри азадвал кIани Кавказдихъ авай кIанивални гьуьрмет къалурзавай эсерар яратмишзавай. Есирда кьурдалай кьулухъ имам Шамилав Урусатдин Императордин патай и кьил, а кьил авачир кьван гьуьрметарни хатурар агакьна. Абур неин­ки са Шамилаз, гьакIни вири Кавказдиз, гьар са дагъви­диз авунвай хъсанвилер тир.

Кавказдин дяведи кар алай мад са делил винел акъудна: адан нетижада виридаз дагъвияр кьулухъ галамукьнавайбур, вагьшияр туширди якъин хьана. Варварар, гуьгъуьна амай халкьар дявейрин нетижада терг хьана. Абурулай цивилизациядин гьужумриз геждалди дурум гуз хьанач.

Къад йисуз Урусатдиз акси акъвазай Имаматди дагъвийрихъ гьа вахтара дявеяр тухунин карда еке алакьунар авайдини къалурна. Дагъвийрихъ дяведа герек къвезвай гьар са затI — барутдилай гатIунна, тупа­рал къведалди — вири авай. Абурувай дяведин вахтунда дагъларин шартIара герек къвезвай рекьер-муькъвер устаддаказ эцигиз, чеб бес кьадар недай-хъвадай суьрсетдалди таъминариз жезвай. Идалай гъейри, дагъвийрин яракьар урусрин кьушунрив гвайбурулай хъсанбур тир. Абурун гапуррив къведайбур Урусатда авачир. Женгера хирер-кьацIар хьайи офицерри ла­гьайтIа, чпин сагъламвал анжах чкадин духтуррал-жерягьрал ихтибарзавай.

Лагьана кIанда, вири халкьаривай Имаматдик экечIиз хьанач. Амма виридаз чпин къвалав кьиле камаллу регьбер авай, Аллагьдин къанунрал амалзавай­ къудратлу государство гвайди чизвай. И карди чкадин халкьариз зулумар ийизвай бязи ханарикни кичI кутунвай. Ажугъ квай имам гьи декьикьада хьайитIани атана акъатун мумкин тир… Ашкъи авай вирибурувай Имаматдик экечIиз жезвай. ЭкечIни ийизвай.

Кавказдин дяведа пара дагъвийри чпин чанар къурбандна.­ Амма нетижада дагъвийрилай чеб Урусатдин жемиятда сад хьтин ихтиярар авай са пай хьиз тестикьариз алакьна. Кавказвияр гила гьисаба кьазвай. Дагъвийриз образование къачудай, инженерар, духтурар же­дай мумкинвилер хьана, гзафбуру­ жемиятдин уьмуьрда кесерлу чкаяр кьаз гатIунна. Кефер­патан Кавказда анжах куьлуь-шуьлуь сергьятвилер эцигуналди имамрин институтарни амукьна, шариатдин сударни. Дагълара хашпара дин чукIурунал, чкадин хал­кьарин къанажагъдихъ галаз кьан тийизвай идараяр ачухунал, къастуналди дя­ве­дин къуллугъдал тухунал­ эхир эцигна. Са гафуналди, Кефер­патан Кавказ Урусатдин империядин кьетIен зонадиз элкъвена.

Гила чна масакIа хьунни мумкин тушир лугьуз фикирзава. Амма гьа чIавуз вири халкьар къарагъардайвал, уяхардайвал эвер гунриз ирид йис, муьруьдри кьиле тухвай дявейриз цIуд йис акъатна. Гьа ихьтинди тир Вини Ярагъдилай тир устаздин берекат.

Бедирхан Эскендеров