ПАКАДИН ЮГЪ ЯРАТМИШИЗ

Районрихъ ва хуьрерихъ галаз датIана ала­къа авай шегьер­эгь­лий­ризни чизва хьи, хуьруьн чкада яша­миш хьун ва хизандиз дарвал тагана кьил хуьн алай девирда регьят крарикай туш. Майишатар чкIа­на, кар-кеспидикай хкатна, гзафбур, иллаки жегьилар, яргъал ва мукьвал шегьерриз катнава. Накьан жегьилар къе яшариз акъатзава­тIани, элкъвена хквезвайбур саки авач. Чилер фадлай хуьрерин агьалийрин хусусиятдиз элкъвезва­тIани, ан­ра  кIвалахиз, дарвал такваз яшамиш жезвай хизанрин кьадарни са акьван гзаф туш. Бес гьикI хьурай? Хуьрерин жемятрин яшайишдинни экономикадин уьмуьрда хъсан патахъ аквадай хьтин дегишвилер мус ва гьикI арадиз атурай? Муниципалитетрин кIвалах и суалриз жавабар жагъидайвал тешкилнавани? Эгер аватIа, нетижаяр гьинава?

И жигьетдай Мегьарамдхуьруьн райондикай рахун кутугнава, гьикI хьи, и муниципалитетдин экономикада ва адахъ галаз сад хьиз хуьрерин яшайишдани жезвай дегишвилер, агалкьунар вилиз аквадайбур, пакадин йикъак умудар кутаз тадайбур я.

Ихьтин нетижаяр хьунихъ гзаф терефар ава.

Важиблу ва кар кьетI ийидайбурукай сад “Мегьарамдхуьруьн район”  МР-дин кьиле  Фарид  Загьи­динович  Агьмедов  хьтин рикI жегьилвилин къуватрив, къени ниятрив ва район вилик тухунин къастарив ацIанвай кас хьунухь я. 2010-йисуз райондин кьиле акъвазай йи­къалай башламишна, цIийи багълар­ ва ципицIлухар кутунив эге­чIун ада вичин кIвалахдин кьилин макьсад яз гьисабна. Райондин администрациядин чалишмишвилер акваз, хуьруьн майишатдин чи­лер чпин хусусиятдиз элкъвезваз акур лежбер инсанрикни инанмишвал ахкатна, абуру хизанрин гьал-агьвал къе­ниндалай пака хъсанарун чеб икьван чIавалди рикI гвачиз эгечIай чилелай аслу тирди аннамишна.

ГьакI хьайивиляй, майишатар чкIиз эгечIайдалай инихъ багълар ва ципицIлухар къадирсузвилелди терг хьунал гъайи Мегьарамдхуьруьн районда къе бегьер гузвай багъларинни ципицIлухрин майданри саки 5 агъзур гектар кьазва. 1100 гектардилай артух чилера жегьил багълар ва ципицIлухар бегьердал къвезва.

2018-йисуз районда 44 агъзурни 180 тонн емишар (ида вири республикада гьасилзавай кьадардин саки кьудай са пай тешкилзава), 13 агъзурни 611 тонн ципицIар, 86 агъзурни 310 тонн майваяр, 2000 тонндилай виниз техилар гьасилна. Райондин бюджетдиз 177 миллион манат пулдин такьатар атана. Экономикадиз серф авур къенепатан ва къецепатан жуьреба-жуьре инвестицийрин кьадар 2 миллиардни 780 миллион манатдив агакьна.

Инвестицияр кардик кутунин жигьетдай Мегьарамдхуьруьн район неинки Кьиблепатан Дагъустанда, гьакI республикадин районрин арадани кIвенкIвечи жергейра ава. Эхиримжи вад йисуз районда гзаф кьадар чIехи инвестпроектар кьилиз акъуднава. Абуру чпин продукциядалди райондин экономика цIийи дережайриз хкажзава.

Уружба хуьре 2016-йисуз кардик кутур къушарин як гьасилдай комплексдиз 1 миллиардни 400 миллион манатдилай артух инвестицияр желбна. Карханада 170 касдиз кIвалахдай чкаяр хьана. Йисан къене и “Гюней” тIвар алай агропромышленный комплексди 5 агъзур тонндилай виниз як гьасилзава.

Хъартас-Къазмайрин хуьре “Ярки-Аква” ва “Прогресс” ООО-ри теплицаяр эцигуниз 122 миллион манат серфна. Ина саки 85 касдиз кIвалах хьана. Йисан къене 3000 тонндилай гзаф салан майваяр гьасилдай мумкинвилер ава.

Чахчар-Къазмайрал ва Гъепцегьа “Имирбеков” ва “Ханали” КФХ-ри нек ва як гьасилдай фермаяр эцигуниз гьарда 1,5 миллион манатдин субсидияр серфна. Малдарвилин майишатра къад касдиз кьван кIва­лах хьана. Абурухъ гьар садахъ йи­сан къене 30-40 тонн як, 170-200 тонн нек гьасилунин мумкинвилер жезва­.

И жигьетдай Уружбадал кардик квай “Гранит” СПК-дин  мумкинвилерни зурбабур я. 2013-йисалай гатIунна, алай аямдин кIвенкIвечи технологияр ишлемишна, кутунвай багъларини ципицIлухри бегьерар гуз эгечIнава.

Гьасилзавай емиш-майвадин кьадар йисалай-суз хейлин артухардай ихьтин майишатар районда мадни ава. Хцидаказ акъвазнавай месэла абуру гьасилзавай бегьерар вахтуналди хуьдай ва маса гудай мумкинвилер тахьун я.

Инанмишвилелди лугьуз жеда хьи, сад кьве йисалди районда и ме­сэлани тамамдаказ гьялиз жеда. Кьил фадлай кутунва. Месела, гьеле­ 2016-йисан августдин вацра Мегьарамдхуьруьн райондин кьил Фа­рид Агьмедовани Ленинградский областдин Тосненский райондин кьил Виктор Захарова районрин арада дуствилин ва стхавилин ала­къаяр тайинарунин гьакъиндай икьрардал къулар чIугунай. Шаз сифте­ яз саналди тир проект кардик кутуна, “Гранит” СПК-дин 25 гек­тардин чилера фад агакьдай сортарин картуфар цана. Нетижада Ленинградский областдиз ва Москва шегьердиз 300 тонндилай виниз картуфар рекье туна. 2018-йисан 22-сентябрдиз, райондин 75 йис тамам хьунин шадвилин мярекатар тухузвай чIавуз, Ме­гьарамдхуьруьн районди кеферпатан мад са региондихъ галаз дуствилин ала­къаяр кутIунна. Фарид Агьмедова ва Карелиядин Суоярвский райондин кьил Олег Болгова махсус икьрардал къулар чIугуна. ИкI, яргъал регионрихъ галаз санал кIвалахуни райондин ма­йишатра гьасилзавай емишарни са­лан майваяр, ципицIар неинки Моск­ва ва Санкт-Петербург шегьерриз, гьакI гзаф маса чкайризни агакьардай мумкинвилер гегьеншарда.

И кардиз куьмекдай мад са рехъ ам я хьи, 2018-йисуз районда яр-емиш яргъалди хуьнин, рекье туниз­ гьазурунин, санлай маса гунин ва чкайрал агакьарунин къуллугъар тамамардай махсус майдан (оптово-распределительный центр) эцигунив эгечIнава.

Райондин чилерал кьил кутунвай мад са, республикада вичив ге­къигдай масад авачир хьтин, зурба инвестпроект ава. Ихтилат Чепелрин хьуьруьн дугуна кутаз эгечI­на­вай алай аямдин суперинтенсивный багъдикай физва. Ада гьелелиг 140 гектардин майданар кьада, гележегда 300 гектардив агакьарда. Мегьарамдхуьруьн райондин администрацияди “Сад” КФХ-дихъ галаз санал кардик кутазвай и проектдиз 250 миллион манатдин такьатар серфиз агакьнава.

Райондин кьил Фарид Агьмедова къейдзавайвал, проектдик кваз емишар хуьдай гьамбарханаярни, рекье туниз гьазурдай цехарни эцигда. Нетижада Чепелрин, Гилийрин, Къуйсунрин, Хуьрелрин, Муьгъверганрин са шумуд виш кас агьалийриз кIвалах жеда. Районди кIватIза­вай налогрин кьадарни артухарда.

Мегьарамдхуьруьн райондин экономикадихъ неинки къенепатан, гьакI къецепатан уьлквейрин инвесторрин фикир желбдай хьтин сергьятар ва гьерекатар хьанва. И карда Фарид Агьмедован вичин чалишмишвилерихъни чIехи метлеб ава. АвачиртIа, райондин майишатра акьалтIай хъсан еридин емишар ва майваяр битмишарзавайдакай Кувейтдани кваз чир жедачир.

Алатай йисан августдин вацра райондиз Мукьвал тир РагъэкъечI­дай патан къумлухрин уьлкве тир Кувейтдин “Cyber Connect” компа­ни­дин иеси Сайед Хуссейн аль Заль­зала ва компанидин менеджер, эксперт Мохаммед аль Зальзала мугьман хьанай. Абур атунин метлеб Ме­гьарамдхуьруьн районда гьасилзавай хуьруьн майишатдин продукциядихъ галаз таниш хьун тир.  Нетижада кьве терефни райондин теплицайрани салара ва багълара гьасилзавай яр-емиш маса гунин ва къачунин икьрардал атана.

Виликди физвай экономика — им майишатринни карханайрин гелирар,  къазанжияр артух, инсанрин гьал-агьвал, санлай яшайишдин дережа хкаж хьун я. Амма икI хьун патал налогар кIватIиз алакьунихъ кар кьетIдай метлеб ава. Эгер эхиримжи 7-8 йис къачуртIа, и жигьетдай Мегьарамдхуьруьн районда хьайи хьтин дегишвилер республикадин сад-кьве райондихъ хьана, мад хьанвач. 2018-йисузни муни­ципальный райондин сад тир бюджетдиз атай къазанжийрин кьадар  177 миллионни 512 агъзур ма­натдиз барабар я. Ида тайинарай кьадардин саки 129 % тешкилзава.

Эхиримжи кьве йисуз районда, налогар кIватIунин хьиз, налогрикай кьил къакъудунин месэлайриз талукь язни кьетIи серенжемар кьабулна. Тешкилай махсус комиссия­дин кIвалахдин нетижада агъзур кас­дилай виниз карчийрихъ галаз икьрарар кутIунна, 200-дав агакьна алверчивилин ва маса къуллугъар кьилиз акъудзавай ксари налогар гуз эгечIна.

Са шакни алач хьи, экономикадин жигьетдай жезвай агалкьунри райондин агьалийрин яшайишдин дережа хкаждай шартIар яратмишзава. ИкI тирди акваз-акваз жезвай дегишвилери, йикъалай-къуз авадан ва зирзибилдикай михьи жезвай хуь­рерин акунри ачухдиз къалурзава. 2018-йис къачуртIа, Мегьа­рамд­хуь­руьн, Уружбадин, Хъар­тас­-Къазмайрин ва маса хуьрерин кьилин куьчеяр аваданламишунин кIва­ла­хар тухвана, гзаф чкайра къир цана. Ярагъ-Къазмайрал цIийи школа ишлемишиз вахкана. Аялрин бахчайринни школайрин дараматар, цIийи туьквенар, жемятдин мя­рекатар ва межлисар тухудай кIва­лер, мискIи­нар эцигун давам жезва. Ихьтин проектар кьилиз акъудиз алакьунихъ себебар гзаф ава. Амма кьилинди ам я хьи, районда, жуьреба-жуьре бюджетрин гьисабдай хьиз, кьилдин ксарин хусуси такьатрин гьисабдайни инвестицияр кардик кутунин хъсан тежриба хьанва. Бизнесдинни муниципалитетдин алакъайрин ачухвили, вилик эцигзавай макьсадрин уртахвили райондин агьалийрин уьмуьрдин вири терефар дурумлудаказ вилик тухудай шартIар арадал гъизва.

Мегьарамдхуьруьн райондихъ кье­тIенвилер пара ава. Сад лагьай­ди, ам госсергьятдал ала. Райондин мулкунилай ракьун рехъ, фе­де­­раль­ный шегьре, газ ва нафт инай-аниз тухузвай турбаяр физ­ва ва икI мад. Район федеральный, республикадин ва чкадин метлеб авай рекьерин чилиник ква. Гьайиф хьи, гзаф рекьер алай аямдин исте­мишунрив кьадай гьалда авач. Му­ници­палитетдин тIем акакь, республикадин ва федеральный бюджетрай та­кьатар агакь тийиз, и тату­гай­вили халкь­дин патай гьахълу нара­зивилер арадал гъун давам жезва. Их­тилат физ­вай рекьер федеральный ва региондин метлеб авайбур ятIани, къулайсузвиле авай­бур рай­ондин хуьрерин агьалияр тирвиляй и месэлани гьялун му­ници­па­литетди вичин  сифте нубатдин везифайрикай  яз гьисабзава.

Районди вахтунин гьерекатдихъ ва истемишунрихъ галаз санал камар къачузвайди тестикьарзавай мад са тереф ам я хьи, эхиримжи йисара муниципалитет алай аямдин алакъадин такьатралди таъмин хьанва. Саки вири хуьрера интернет кардик ква.

Жегьил несилдихъ галаз кIва­ла­хунин жигьетдайни Мегьарамдхуьруьн район республикадин сифте жергейра авай муниципалитетрикай сад я. Районда гьар йисуз спортдин цIудралди мярекатар тухузва, гзаф спортсменри жуьреба-жуьре чемпионатра иштиракзава, медалар къазанмишзава. Мягьтел жедай кар туш, вучиз лагьайтIа Ме­гьарамд­хуьруьн районда спортдин 12 жуьре­дай спортсменар гьазурунин кIва­лах тухузва. Иллаки дзюдодиз, азаддиз кьуршахар кьуниз, футболдиз гзаф жегьилар желб хьанва. Санлай къачурла, спортдал машгъул жегьилрин кьадар 5000-дав агакьзава.

И жигьетдай райондихъ агал­кьу­нар авайди 2018-йи­суз Дагъустан Республикадин муни­ципальный теш­килатра физкультура ва спорт ви­лик тухуниз та­лукь конкурсда Мегьарамдхуьруьн район­ гъалиб хьуни ва адаз РД-дин физический культурадин ва спортдин министерстводи 1-дережадин Диплом гуни субутзава.

Районда акьалтзавай несилдиз ватанпересвилин тербия гунин кIва­лахни вини дережада аваз тешкилнава. Аялринни акьалтзавай же­гьил­рин “Юнармия” ва “Россия абуру хуьда” гьерекатра райондин шко­лай­рин аялри гегьеншдиз иштиракзава.

Мегьарамдхуьруьн райондихъ гьеле кардик акат тавунвай мум­кинвилер пара ава. Абур халкьдин къуллугъда эцигдай, район яша­йиш­­динни экономикадин рекьяй вилик финин гьерекатдик зарб кутадай рекьерихъ датIана къекъвезва.

“Анжах са къенин югъ патал яша­­миш хьун тIимил я, — лугьузва Фа­­рид Агьмедова, — чна пакадин югъни къедамаз яратмишун герек я. АкI тахьайтIа, крар виликди фидач”.

Абумислим Исмаилов, “Самурдин сес” газетдин кьилин редактор