…Пагьливанди вилик хьиз са легьзедин

Кьуьл авунай цавай фенвай симинал.

Гъиле пайдах кьуна хайи уьлкведин,  

Гьейранарнай махлукь вичин кьуьлуьнал…

( Ибрагьим  Гьуьсейнов )

 

Пагьливанар. Чилин ва симинин. Дегь за­манайрилай инихъ абур лезги чилел хьана, ала ва хъжеда­. Абуру вирида лезги тIвар хкаж­на, пайдах хьиз, вине кьуна. Абур чи халкьдиз истеклу ва сейли я. Виликдай хуьруьз пагьливанар атанва лагьайла, хуьруьк чан кткидай, иллаки — аялрик. Исятдани гьакI я…

Къенин зи суьгьбетни кьетIен инсандикай, ажайиб ва гьейран жедай кьисметдикай, вични ватанперес, инсанперес, мугьманперес, симинин пагьливан, Докъузпара райондин Чахчарин хуьре 1950-йисуз чатун устIар­дин хизанда дидедиз хьайи  Эгьметханан  хва Эгьметханов  Ямудинакай  я. Ам Шарвилидин кьуршах авай, хуш къилихрин, ширин мез, чина берекат авай итим я…

Зун зи мирес Мегьамедбегни галаз Ямудинан кIвализ мугьман хьайила, ам мектебдин­ майдандилай хтана акьван вахт хьанвачир.

— Я стхаяр, зун 30 йисуз симинал хьана, уьмуьр симиниз бахшна. Бес гьакьван йисара чилелни къекъвена кIандачни?! Жува-жув гьамиша са къайдада хвена кIанда,  — зарафатни хъвер кваз къаршиламишна ада чун.

Ихтилатар давам жезва. Ямудина вичин уьмуьрдикай авур гегьенш суьгьбетдай малум хьайивал, Докъузпара райондин вини Чахчарин хуьр 1966-йисуз Мегьарамдхуьруьн райондин Чахчарин-Къазмайрал  куьч хьуникди ада 8-класс Тагьирхуьруьн-Къазмайрин юкьван школада, 9-10-классар  Усугъчайдал акьалтIарзава.

— Гьеле вини Чахчал аламаз Девлетханов Алихана Бакудай сим гъанвай. Чи рикI­­ера симинин пагьливанар хьунин къаст авай. Чна сим са кIама, инсанриз таквадай чкада, и патай а патаз яна. Алихан симинал акьахайла, сим кьатI хьана. Мад ам симинив га­тIум хъувунач, адан рикI хана. КьатI хьайи сим заз гана. За жув вердишарун давамарна­. А вахтунда зун 6-классда авай, 1964-йисар тир. Зун гьар юкъуз кIамуз физвай, гьелбетда, бубадиз хабар авачир. Ам вичин гафунал­ кIеви ва мягькем кас тир. Гьайиф чIуг­ва­дай кар ам тир хьи, хуьре заз и кеспи чирдай кас авачир. Жув-жуван муаллим тир. Хуьруьз пагь­ливанар атайла, зун гьана жедай. Кваса­ди гьикьван гъуьр ягъайтIани, зи вилер сими­нал алай пагьливандилай алатдачир. Пагь­ли­ванди ийизвай гьар са уюнди зи бейнида чка кьазвай, за абур рикIел хуьзвай ва гуьгъуьнлай абур датIана симинал тикрариз чалишмиш жезвай. Са юкъуз­ и кардикай зи диде-бубадиз хабар хьана. Захъ авай гьевес­, зи къаст, за чIугвазвай зегьмет-жафа акурла, бубади артух тади ганач, амма “тарсарни рикIелай алудмир” лагьа­най, — рикIел хкизва Ямудина.

1966-йисуз ам, симинин пагьливан яз, майдандиз экъечIзава. Яшариз гъвечIи тир­тIа­ни, хъсан буй-бухах, бедендани къуват авай жегьилди вичин алакьунар сифте хуьруьнбуруз къалурзава. Ямудина имтигьан хъсан­диз вахкузва.

— Сифте къимет жуванбуру гана кIанда, абуруз вири аквазва — синихар, ус­тадвал… Гьави­ляй зи ри­кIик са кьадар къалабулухни квачиз  тушир. Мярекат куьтягь хьайила, зи патав хуьруьн вилик-кьилик квай са вад-ругуд агъсакъал атана. “Аферин, баркалла, чан хва, вуна къе чи гуьгьуьлар хкажна, гила чавай “чахъни чи пагьливан ава” лагьайтIа жеда. Югъур хьуй! Вахъ агалкьунар хьурай! — лагьана. Куьн инанмиш хьухь, зак лувар акатна, зи руьгьдин гьиссер мадни гужлу хьана. Зун шадвилин лувараллаз кIва­лиз хтанай, — суьгьбет давамарзава пагьливанди.­

Ахпа, рехъ ачух хьайиди хьиз, Ямудин па­тарив гвай хуьрериз экъечIзава. Кьурагь райондин Къумухрин хуьре симер язава. А вахтунда адахъ галай кьавалар — зуьрнечи ус­­та Агъамирзе, далдамчи азадогъливи Бдул ва квасани Абусулейман тир. Гуьгъуьнай Лу­кIа­рик, Ярукьваларик, райондин саки вири хуьрера ада вичин устадвал къалурзава.

— Кьисметди зун зи дестени галаз Юкьван Азиядиз акъудзава. 1969-йис тир. Чун Узбекистандин Андижандин областда къугъвана. Абурухъ ихьтин са адет ава — аял суьннет авурла, мехъер хьиз, “суьннет той лугьуз”, зурба мярекат къурмишда. Анани симинин пагьливан чарасуз герек я. Чна чи алакьунар Тажикистанда, Туьркменистанда, Къазахстандани къалурна.  Вири чкайра чалай рази яз амукьна. Чун Азербайжанда, Гур­жистандани къугъвана. Гьина хьанатIани, чна инсанрин рикIерик шадвал кутуна. КIвалах­дилай хтай инсанрин рикIериз архайинвилелди ял ядай, лезет къачудай легьзеяр багъиш­на… Симни пайгар себеб яз, чи районэгьли кьавалрин дес­тедихъ галаз чаз Испаниядиз фидай мумкинвални жезва. 1989-йисан авгу­стдин варз тир. Чи дестедиз Махачкъалада кардик квай республикадин халкьдин яратми­шунрин КIва­лин директор Мугьадова Марита­ Велихановнади регьбервал гузвай. Чахъ симинин пагьливанар тир зи хтул Агъавердиев Гуьлверд, Миримов Жаруллагь, Огни шегьер­дин циркинин директор — жонглер Камил Къур­банов, зуьрнечияр Абдулазиз Алисултанов, Изам Улубегов, кваса Маидов Агьмед галай. Испаниядин Галисия вилаятда “Ромариа интернасьональ” тIвар алай 9-фестивалда иштиракзава.

Ямудина заз и  мярекатдин регьбер Бернардо М.Валиньо Родригеса кхьенвай чар къалурзава. Ам “Гьуьрметлу дуст” гафари­лай­ башламиш жезва. Ана гзаф рикIиз хуш, чи­ми гафар ава. Чпи 9-сеферда кьиле тухузвай, чпин тарихдикай тир и мярекатда Да­гъустандай атанвай дестедихъ агалкьунар хьана кIанзавайди, чпин чилел мугьман хьун ри­кIелай алат тийидай вакъиадиз элкъуьрдайди… кхьенва. Зи вилик испан чIалал акъа­тай “Галисия” газет ква. Ана Дагъустандин дестедикай, санал янавай шикиларни галаз, гегьенш суьгьбет  чапнава. Ямудинан рикIел  ажайиб са дуьшуьш мадни хтана.

— Чи гадайри чпин къугъунар къалурайда­лай кьулухъ са жегьил, кутугай акунар авай гада, чи патав къвезва. Ада “Лезгинка” ма­кьам­ ягъун тIалабзава. Адахъ галаз кьуьл ийиз Марита Велихановна экечIзава. И же­гьил­рин зирингвилиз майдан ачух жезва, гурлу капаралди абуру кьуьл куьтягьзава. Ам Да­гъус­тандай атанвай аварви Мегьамед тир кьван…

Симинин пагьливан яз, Ямудина гзаф фестивалра иштиракна. Ингье абурукай са шумуд: “Терек — река дружбы народов”,  “День ча­бана”, “Мир Кавказу”… Абурун шагьидар тир шабагьар- медалар, лауреатвилин, гьуьр­метдин грамотаяр чи вилик ква. Са шумуд чIа­лал акъатай газетар — узбекрин “Коммунизмдин рехъ”, “Пахтакор”, авар чIалал акъат­ай “Красное знамя” ва гзаф масабур.

1985-йисуз Агъул райондин РичIарин хуьре пагьливанар къугъвадайла, и мярекатда рагьметлу шаир Ибрагьим Гьуьсейновни аваз хьана. Ада Ямудиназ “Пагьливандин кьуьл” шиир теснифна. Ам “Зи шегьер” ктабда­  гьатнава.

Ямудина вичин савадлувал хкажунни ри­кIелай ракъурнач. Ада 1995-йисуз Махачкъаладин культпросветучилищедин режиссервилин отделение  агалкьунралди куьтягьзава­.

1991-йисуз Мегьарамдхуьруьн райондин культурадин кIвале халкьдин коллектив арадал атайла, Ямудин Эгьметханова ана зегьмет чIугвазва.

— Са кьадар жегьилриз за симинал къугъу­нин сирер, и пешедин тIям чирна, чпин къува­тар и рекье ахтармишиз куьмекна, рехъ къалурна. Ингье абурукай са шумуд: Чахчарин хуь­ряй — Агъавердиев Гуьлверд, Ренат, Му­гьам­­мед; Кучун-Къазмайрилай — Къазиев Шагь­­буба; Дербент райондин Чинар хуьряй — даргиви Ильясов Сулейман; Ферганадай — узбек Нагъметов Мегьамеджан; Азербайжандай — Кьасумов Кьасум; Лечет — зи хуьруьнви…­

— Са кьве гаф заз Агъавердиев Гуьлверда­кай мадни лугьуз кIанзава, — суьгьбет давамарзава Ямудин Эгьметханова. — Ам зи хтул я. Адахъ еке агалкьунар хьана. Ада Аме­ри­ка­да, Флорида штатда, циркина кIвалахна. Эхь, за жув бахтлу кас яз гьисабзава. Идалай­ еке бахт жедани  инсандихъ! Лезги кьегьал рухва­яр гьина кIантIани хьурай, абур чи  чIехи чилин­ ве­килар я. За дамахзава, Г.Агъавердиева зи гъи­лик вердишвилер къачуна. Ада ва маса­бу­­ру­ чи Ватандин, Дагъустандин тIвар хкажза­ва…­

Сифте ихтилат башламишайла, за Ямудин­ ажайиб кьисметдин инсан тирди лагьанай. Эхь, гьакI я. Адахъ, симинал къугъунилай  гъей­ри, фокусар къалурунин устадвални ава. 1988-йисуз Дагъустандин Культурадин министерстводин теклифдалди Эгьметханов Ямудина Махачкъала шегьерда са сятни зура вичин гьар жуьредин нумраяр — гъилерин зирингвилелди ийидай амалар, гъилерин юзунар, кьил акъат тийир юзунар, суьгьуьрда твадай уюнар, йогадихъ галаз алакъалубур ва икI мад къалурзава. Адахъ ихьтин алакьунарни ава.

Эгьметханов Ямудинан зегьмет районди, республикади къимет тагана тунвач. ИкI, 2005-йисан 21-декабрдиз адаз “Дагъустан Республикадин искусстводин лайихлу деятель” лагьай тIвар гузва… Тагьирхуьруьн-Къаз­майрал аялрин искусствойрин школа кардик кутурла, 2018-йисан мартдилай Ямудина  гьана зегьмет чIугвазва. “И школа ахъа­юнин терефдарни, чи кIвалахдиз къимет гунни­ райондин кьил Агьмедов Фарид Загьидиновичалай аслу хьана. Сагърай вич!” — лу­гьуз­ва Я.Эгьметханова.

— Айишат зи лувар, зи руьгьдин дестек, зи къуват, гьар са карда куьмек я… Эгер итим кIва­ляй шаддиз, хвеш кваз экъечIайтIа, адан хура сим-сим я, гьич са затIни акъваздач. Адаз вири четинвилер муьтIуьгъ жеда, — ихьтин келимаяр лугьузва Ямудина вичин уьмуьрдин юлдашдикай.

Хъфидайла, Ямудина чун вичин багъдиз тухвана. Ана симинал 9-классдин ученик Балиханов  Мугьаммед  (шикилда) къугъвазвай.  Жаван пагьливан, гъилера пайгар авачиз, кьилел яд авай шуьше алаз физвай…

Ямудин стха, вахъ ва вуна вердишарзавай жегьилрихъ мадни еке агалкьунар  хьурай! Къуй абуру чи лезги чил мадни гьуьндуьр дережадиз хкажрай!

А.Абдулгьалимов