Советрин девирда, иллаки 60 йисара, комсомолди Дагъларин уьлкведин гзаф жегьилриз вилик фидай, гьукумдин идарайра жавабдар къуллугърин иесияр жедай, республикадин халкьдин майишатдин гьар са хиле агалкьунар къазанмишдай шартIар яратмишна, мумкинвилер гана. Гьа ихьтинбурукай яз завай кьуьчхуьрви  Агьме­дов  Сиражудин  Шамсудиновичан  тIвар­ни кьаз жеда. Хиврин юкьван школада кIел­замаз комсомолдин организациядин секретарвални ийиз эгечIай гададин кьисмет яргъалди комсомолдин къурулушдихъ галаз алакъалу хьана. Вузда кIел­дай­­лани, комсомолдин зарбачи эцигунрал кIва­лахдайлани, партиядин теклифдалди ва­жиблу ва жавабдар везифаяр кьилиз ­акъуддайлани. За Дагъустан Республикадин лайихлу юрист, РД-дин Гьуьрметдин грамотадин, “РД-дин счетный палатадин 20 йис” знакдин сагьиб Сиражудин Шамсудиновичахъ галаз суьгьбетна, алатай баркаллу йисар рикIел хкана.

— Сиражудин Шамсудинович, кьуьч­хуьрви Хиврин школадиз гьикI акъа­тайди я?

— Зи дах Шамсудина  партиядин тапшуругъдалди са шумуд чкада кIвалахна. Тпигъа ВКП (б)-дин райкомдин кьвед лагьай секретарвиле, Хивда райкомдин сад лагьай секретарвиле,  Кьурагьа райисполкомдин председателвиле, мадни Хивда халкьдин контролдин председателвиле… Гьавиляй хизанни адахъ галаз санай-масаниз финиз мажбур жезвай.

Коммунистдин тIвар вине кьур дахди чун тербияламишуниз гзаф фикир гана. Чавай хъсандиз кIелун, кIвалин крар авун, школада чешнелудаказ тухун истемишдай. А чIавуз школадин коллективди, муаллимрини аялриз чирвилер, тербия гунал, чун общественный крарал, жуьреба-жуьре кружокра машгъул хьунал гуьзчивалзавай. Гила ихьтин крар амач. Чна кIелдай йисара, агакь тийизвай, зайиф аялар чешнелу, хъсандиз кIелзавай аялрихъ галкIурдай, санал тарсариз гьазур жедай.

Школада амаз зегьметдал рикI алаз вердишарзавай. Иллаки зегьметдин тарсара. Школайра станокралди ва маса алатралди тадаракламишнавай мастерскояр авай. Идалай гъейри, чи школада трактор ва пар чIугвадай автомашинни авай. Муаллимди чаз и рекьяйни чирвилер гана.

Спортни фикирдай акъуддачир. Чун волейболдал, кьуршахар кьунал, кьезил атлетикадал машгъул жезвай. Аялар ГТО-дин нормативар вахкуз алахъдай. Вири и крара комсомолдин иштираквал екеди тир. Школадин общественный са кардивайни къерех тежезвай зал комсомол организациядин секретарвилин везифаярни ихтибарнай. ВЛКСМ-дин райкомдин 1-секретарь Багдаев тир. Ада гъавурда аваз кIвалахзавай. Районэгьлийрин ва жегьилрин вилик акъвазнавай месэлайриз талукьарна, слетар, конференцияр тухудай. Чна хуьрера векьер ягъунин, кIватI хъувунин мелера иштиракдай, арандай къишлахрай хтай чубанриз кIелерихъ гелкъвез куьмек гудай.

— Гьавиляй, заз чиз, вуна Дагъустандин хуьруьн майишатдин институтни хкяна.

— Советрин девирдихъ чешне къачуниз герек адетар, тербия гунин кьетIен­ви-лер авай. Абурукай садни акьалтзавай не­силдиз кIвалени, школадани, общест­вен­ный чкайрани уьлкведиз, халкьдиз мен­фят гудай кеспидин иеси, инсан хьунин тербия гун тир. Вузризни лап чIехи пай­ жегьилар гьа ихьтин фикир аваз гьахь­­завай. Зунни абурукай сад тир. Зун агрономвилин факультетдик экечIнавай. Комсомолда кIвалахунин тежриба авайвиляй зун курсунин, ахпа факультетдин комсомол организациядин секретарвиле ва институтдин комитетдин членвиле хкяна­. Гьа и месэлади зи гележегни гьялна.

— Гьи жигьетдай?

— Уьмуьрдин, кеспидин, къуллугъдин жигьетдай. Диплом къачур за “Белиджинский” совхозда зегьмет чIугвазвай. Ци­пицI­рин, емишрин, къелемрин бул бегьерар битмишарзавай ва республикада тIвар акъатнавай майишатдин пешекар хьунал за дамахзавай. Са йикъан нисинихъ хьиз заз директорди вичин патав атун теклифна. Фенмазди, ада лагьана: “Пака экуьнахъ дуьз ВЛКСМ-дин обкомдиз алад. Ана вун гуьзлемишзава”. Зунни фена.

Зун обкомдин 2-секретарь Федор Сапегади кьабулна. Ада зун месэладин гъавурда туна. Обкомда рабочий ва хуьрерин жегьилрихъ галаз кIвалахдай отдел тешкилзавай, аниз кIвалахдай инсанарни жагъурзавай. Хуьруьн майишатдин институтдин чIехибурувай хабарар кьурла, абуру, комсомолдин кIвалах алакьдайбурукай сад яз, зи тIварни кьунвай. Гьавиляй заз теклифни авунай. Захъ галаз гьар жуьре месэлайрай суьгьбет авурла, Сапегади куьрелди “Вун гьа чаз герекзавай кас я, амма кьил тур” лагьана. Зун 22 йисавай жегьил тир кьван, кьилин чIарарни къуьнерал кьван яргъиз тунвай. За чIарар туна ва са гьафтедилай Сапегадин патав хъфейла, адаз зун чир хъхьаначир. “Яда, за ваз чIарар куьруь ая лагьайди тир гьа” лугьуз, хъуьренай ам. Гьа икI, 1975-йисан октябрдиз зун ВЛКСМ-дин обкомдиз кIва­лахал атана. Виридалайни жегьил инструктор.

Заз къе а вахтунда ВЛКСМ-дин обкомдин 1-секретарь хьайи Мухтар Азизовазни, Федор Сапегадизни, тешкиллувилин отделдин заведующий Ашим Акимовазни, цIийи отделдин заведующий Владимир Садрудиновазни сагърай лугьуз кIан­зава. Абурун патай зав агакьай куьмек­ екеди я.

Къейд авун лазим я хьи, 1970-йисара уьлкведа Вирисоюздин зарбачи эцигунрин майданар ачухнавай: БАМ, Усть-Илимдин кIарас гьялдай комплекс, КАТЕК, Чиркейдин ГЭС, газдинни нафтIадин мяденар ва карханаяр… Анра кIвалахдай жегьилар, комсомолар желб авун патал чна Дагъларин уьлкведин жегьилрин арада таблигъатдин еке кIвалах тухвана ва эцигунрал фейи вишералди гадайрини рушари гьакъисагъвилелди, баркалла къведайвал кIвалахна. Чна эцигунрал ре­кье твазвай вири дестеяр дидед чIала­рал­ акъатнавай ктабралди, музыкадин мил­ли алатралди таъминарзавай. Чна абуруз посылкаяр, милли газетарни ракъурдай. Мукьвал-мукьвал абурун патав искусстводин, культурадин коллективар ва журналистар рекье твадай. Республикадин газетрин журналистар Ольга Мамедовади, Насир Ярагьмедова, Валера Комиссарова ва масабуру эцигунрал зарбачивилелди зегьмет чIугвазвай чи жегьилрикай цIудралди репортажар ганай.

Вад йисалай зун рабочий ва хуьрерин жегьилрихъ галаз кIвалах тухудай отделдин заведующийвиле тайинарна. И везифаяр за 1985-йисалди тамамарна. Виликан ва гьа йисара чна республикадин хуьруьн майишатдин коллективра комсомолринни жегьилрин багъманчийрин, уьзуьмчийрин, малдаррин, магьсулдаррин бригадаяр тешкилуниз, абурун арада соцсоревнование кьиле тухуниз гзаф фикир гана. Лугьун лазим я хьи, жегьилрин бригадайрин нетижайри чунни, чебни ва майишатрин, карханайрин чIехибурни шадарзавай. Гьар йисуз чна хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилзавай кIвенкIвечийрин слетар кьиле тухудай.

Гатун варцара чи куьмекни галаз Дербент, Къаякент, Хасавюрт, Мегьарамдхуьруьн, Сулейман-Стальский районрин майишатриз ципицIар, емишар кIватI хъийиз, консервиярдай заводра кIвалахиз, студентрин дестеяр желбдай. Студентар гьакI уьлкведин жуьреба-жуьре эцигунрални рекье тун адетдиз элкъвенвай. Ихьтин мярекатри, серенжемри жегьилрин арада дуствилин, амадагвилин алакъаяр гегьеншарзавай, мягькемарзавай.

ВЛКСМ-дин обкомдин къуллугъчийри са хъсан адет мадни кутунвай. Чун гьар га­туз хуьрериз физвай, каникулра авай чIе­хи классра кIелзавайбур, кеспидик квачир жегьиларни галаз майишатрин мал-къарадиз алаф гьазуриз куьмекзавай.

Талукь министерствойрихъ, ведомствойрихъ, карханайрихъ галаз тухузвай жегьил малдаррин, механизаторрин, токаррин, официантрин, дерлекчийрин… конкурсра гадайрини рушари ашкъидивди иштиракдай. Чна тухузвай кIвалах аквадайди, баркалла алайди тир. Зи алахъунарни ВЛКСМ-дин ЦК-дин Гьуьрметдин грамотадалди, “Комсомолда активдаказ кIвалахунай” знакдалди, Дагъустандин об­комдин Гьуьрметдин грамотадалди къейднай.

— Вуна алатай крар рикIел хкизвай жуьре акурла, валлагь, рикIик гьевес акатзава. А девир халис зарбачийринди тир.

— Эхь, дугъриданни, гьакI тир. ЧIехи юл­дашрин ихтибарди, жегьилвили, чи хи­ве твазвай везифайри чун зурба крарал гьевесламишзавай. Чна еке ихтибардиз гьакъисагъ зегьметдалди жаваб гузвай. Комсомолдай зун партиядин Махачкъаладин Советский райкомдиз кIвалах­ал хутахна. Ахпа за республикадин зегьметдин ва жегьилрин крарин, спортдин ре­кьяй комитетра, зегьметдин ва кIвалах­далди таъминардай министерствода, РД-дин Госсоветдин Администрациядин контрольный управленида, РД-дин счетный палатада жавабадар къуллугъар тамамарна. За жуван уьмуьрдал, республика ва уьлкве патал чIугур зегьметдал разивалзава.

Нариман Ибрагьимов