«Лезги газетдин» алай йисан 38-нумрадиз мухбир, шаир, муаллим Абдул Ашурагъаеван «Рекъемрин кьуьл» тIвар ганвай чар чап авуналди, чаз баян гуз кIанзава.

Чи чIехи классикар (Ялцугъ Эмин, Рухун Али, Кьуьч­хуьр Саид, Етим Эмин, СтIал Сулейман ва икI мадни) хайи, кьейи йисарин, чкайрин, кьилиз акъудай везифайринни таниш хьайи ксарин гьагьиндай жуьреба-жуьре йисара жуьреба-жуьре рахунар, кхьинар, гьуьже­тар пара хьайиди я. Имни, зи фикирдалди, а девиррин делилар, кхьена ва я чапдай акъудна, чав агакьарай тарихдин дуьз чешмеяр тахьунихъ галаз алакъалу я.

Чав абурун ирсни тамамвилелди агакьнавач. Сиве­рай-сивериз чкIиз, са несилдилай маса несилдив виш йи­сара агакьарнавай делилрик (хайи, кьейи вахтарикни, кхьей затIарикни ва икI мадни) гьар са несилди ви­чин “пай” — дегишвал кутуна. Им субут хьанвай кар я.

Кьвед лагьай себеб ам я хьи, милли литература ахтармишзавай чи илим, гекъигайла, лап жегьил я. Ана вири вакъиаяр, гьикI хьанатIа, сад-садан гуьгъуьнал гьеле эхцигиз агакьнавач.

Пуд  лагьай  себебни  ава:  майдандиз  экъечIза­вай бязи цIийи алимарни “ирсдарар” виликанбурун ре­кьер-ахтармишунар шаклувилик кутаз алахъзава. Гьеле са затI арадал къведалди, ам чукIурзава. ИкI, гьелбетда, алазни-алачизни чун генани яргъалди ачух тахьанвай ккIара эглеш жеда. Классикрин ирсни тарихдин рукварик кумукьда. Сад-садак какахьнавай затIарни чара, михьи хъийиз, къайдадиз хкиз жедач.

А.Ашурагъаеван чарче лагьанвайвал, чIехи алимри — А.Гуьлмегьамедова, Гь.Гашарова, Р.Кельбеханова, Къ.Акимова, масабуру меслят  къалурзавайвални, итIи-битIийра гьахь тавуна, чна, чIехи шаиррин, тайин хьана, ктабра гьатнавай рекъемрал амал авуна, абурун ирс кIватI хъувунин, къайдадиз хкунин, несилрив ахгакьарунин крариз къуват гайитIа, хъсан кар жедай. Кьилинди, чахъ чIехи ирс, асиррай чав агакьнавай арифдарар ава!

Етим Эминан гьакъиндай Дагъустандин халкьдин шаир Х.Хаметовади 1998-йисуз акъуднавай шаирдин ктабдиз кхьенвай сифте гафуна лагьанвай фикирарни чи тереф хуьзвайбур хьуниз килигна, чна абур кIел­завайбуруз мад сеферда теклифзава.

Мердали Жалилов, «Лезги газетдин» литературадин отделдин редактор

***

Гъамни гьижран негьна, умуд хвейи кас…

Кьиникь са затI туш хьи акьван —

Адалат чаз хьана масан…

Е.Эмин

Лезгияр, дерин тарих хьиз, гьа тарихдиз кутугай культура, искусство, литература авай халкь я. Дувул деринриз фенвай Алпан уьлкве авай вахтарилай башламишна, лезги халкьдихъ гилани яргъал гъетери хьиз экв гузвай кьакьан руьгьдин чешнеяр — камалэгьлияр, алимар, художникар, шаирар хьана. Абурун виридан тIварар чаз гьеле бегьем тайин туш. Аллагьдиз шукур, эхиримжи йисара яваш-яваш чал ирс, чи тарихдин чинар агакь хъийизва.

Чи культуради ва литературади дувул ягъун патал, гележегдин бине кутун патал гьар са  несилдин кIвен­кIве­чи векилри чпин чанар гана, къадирлу халкьдини абурун тIварар вичин зигьинда, вичин руьгьдин, хурун дафтарда хвена. А баркаллу векилрин арадай, виридалайни кьакьан кукIуш хьиз, Етим Эмин хкаж жезва.

Етим Эмин… И багьа тIвар тийижир лезги квел гьалтдач. Эгер са мус ятIани чи несилдик гьахьтинбур пайда хьайитIа, ам лезги миллетдин кьилел еке бедбахтвал атана, ам, миллет хьиз, къурхулувилик акатна лагьай чIал я, еке гъалаба кутадай лишан я.

Куьз чаз Эмин  икьван багьа, икьван сейли я? Квевай я шаирдин  чIе­хи­вал? Сифтени-сифте, лугьун хьи чна, бажарагъ тIебиатдин патай кье­тIен пай я. И дуьнья, инсаният бажарагълу инсанрин гьайбатдилай аслу я. Бажарагълу шаир вичин бажарагъдин лукI я, бажарагъни — халкьдин лукI. Амма берекатлу чилиз фейи твар кьил хьана хкведайвал, Аллагьдин  патай пай ганвай шаирни, руьгьдин кьил гана, халкьдик акахь хъийизва. Амма бажарагъ — им анжах сифте шартI я. Халкьдин кьадар-кьисмет, экуь мурад,  хиял къалурдай эсерар кхьин тавур шаир, гьикьван Аллагьдин патай пай ганвай кас хьайитIани, халкьдиз ала жедач.

Эминан “Гуьзел Тамум” гьикьван гуьрчег, гьикьван рикIиз хуш шиир я. Амма шаирдин чIехивал вичиз кьисмет хьайи четин девирда кьакьан руьгь хуьн, шаирдин сес зенгиниз элкъуьрун, хайи халкьдин векилвал авун хьана. Гьавиляй ам чаз багьани я.

Гьарай, эллер, пис ксариз

Ажеб дуьнья хьанавачни!

Дугъри ксар дуьньядикай

ХупI гуьгьуьлар ханавачни!

 

Залумдин нефс хупI екеда,

Шумуд гьарай гваз хкведа,

Тарашна лугьуз, уьлкведа

ХупI гьарай, афгъан авачни!

Эминан чIехивилиз мад са шартI ава, амни шаирдин яратмишунрин халкьлувал я. И гафунин гъавурда дуьз акьун герек я. Бязибуруз халкьлувал кхьизвай къайдадалди, чIа­лал­ди халкьдиз мукьва хьун, ярат­ми­­шунра халкьдин сивин яратмишунрин нугъатрикай менфят къачун яз чида. Амма абур ягъай сифте вил акьазвай делилар я. Дериндай къачурла, халкьлувал халкьдивай гьи­кьван къачузватIа, ваъ, халкьдиз гьи­­кьван гузватIа, гьадакай ибарат я. И рекьяйни, гьелбетда, чи литературада Эминаз тай авач.

Чал алайди вуч къаза я?

ХупI дарман тежер суза я!

Им чIехи касдиз арза я.

Агакьдай дарман авачни?!

 

Тахсир  вуч я, Эмин икI куз?

Гьар вахтунда кIвалер атIуз,

Гъиле кьуна, зав гвач, лугьуз,

ХупI кесибар канавачни!

Им бажарагъ жавабдарвал я лагьай чIал я. Жавабдарвални анжах чIехи, халисан шаирдихъ жеда. Гьавиляй чна ХХ асирдалди шаиррин арадай хкяна, хкажна, миллетдин пайдах, руьгьдин лишан хьанвай Эминан тIвар кьазва. Гьелбетда, ахьтин кьисмет вичел гьейранвал, гьатта пехилвал ийидай кьисмет я.

Адет хьанвайвал, ктабдин “Сифте гафуна” шаирдин  уьмуьрдин рекьикай кхьида. И 160 йисан юбилейдиз бахшна акъудзавай ктабда виридаз малум тир делилрал яргъалди акъвазун чаз чарасуз яз аквазвач. Етим Эминан халисан тIвар ­Мегьамед-Эмин тир. Ам тахминан  1838-йисуз виликан Куьре округдин Ялцугърин хуьре дидедиз хьана. Сифте чирвилер бубадивай, ахпа кьеанви Хожа Эфендидин медресада къачуна. Эминан буба Севзихан хуьруьн къази тир, ам рагьметдиз фейила, къазивал Эминан хиве гьатна. Яргъалди чIугур залан азардик 46 йис хьанвай шаир тахминан 1884-йисуз рагьметдиз фена.

Эминан цIийиз жагъун хъувунвай, гьелелиг шак гъизвай, чпел гьуьжет аламай эсеррикайни чун рахазвач, абур и ктабда гьатнавач. Гьелбетда, гележегда шаирдин ирс девлетлу хъжедайдак чна еке умуд кутазва.

Гьайиф хьи, мягькем дувулрин сагьибар ятIани, гагь-гагь чаз къадирлувал бес жезвач. Академикар, профессорар, алимар кьадардалди лап гзаф хьанвай чавай, къад асир алатна, чи бинейрин иесивал ийиз алакьзавач. ИкI виридалайни чIехи шаир Етим Эминан ирс кIватI хъуву­на са дуьзгуьн, илимдин чIалал ла­гьайтIа, академический ктаб кьванни акъудиз хьанвач. Шумуд йисар я, чун Эминан архивар авай, чилик кутунва лугьузвай хазинайрикай, сандухрикай рахаз. Къурулушарни дегиш жезва, несиларни къвез алатзава, кепек-шагьи гъилевай ксарни пайда хьанва, … амма… — вуч лу­гьун? Ша чна умуд атIун тийин. Эмин  хьтин шаирар гайи халкь, абуруз къимет гуз алакьай халкь эхир кьиляй къадирсуз жеч…

Уьмуьрдин чарх элкъвезва, вахтунин саф даим кардик ква. А сафунин кукIвал анжах чIехи, кьакьан руьгьдин жавагьирар аламукьда. Амай куьлуь-шуьлуьяр руг хьана кIаник авахьда.

Эминакай лагьайтIа, чаз даим инсанвилин, гьахъвилин, марифатдин чешне хьанва. Гьавиляй чна чун Эминан халкь я лагьана хиве кьазва ва и кардал дамахзава.

Чал Эминан халкь лугьудай тIвар ала.

Мад вуч кIанда, авай ихьтин векилар…

Ханбиче Хаметова, Дагъустандин халкьдин шаир

( Макъала куьруь авунва )