Къанни цIуд йисуз чун капитализмдин шартIара яшамиш жезва. Либералри лугьузвайвал, Европадин вилик фенвай девлетлу яша­йишдин вири уьлквеяр хьиз, демократиядин шартIара, “базардин экономикадин” къайдада. СМИ-ра, соцсетра, сайтра кхьизвайвал, а уьлквейра агьалияр са куьникайни дарвал авачиз, яшайишдин вири къулайвилерикай менфят къачуз яшамиш жезва.

Амма заз, чIехи пай амай гражданриз хьиз, “капиталдин женнет” аквазвач. Инсанривай ван къвезвайдини наразивилерин гафар я. Къвердавай дарвиле гьатзава: къиметар йикъалай-къуз хкаж жезва, зегьметдин гьакъини пенсияр — ваъ. И мукьвара за Мегьарамдхуьруьн райондин Хтун-Къазмайрал яшамиш жезвай туьквенчийривай хабарар кьуна. Абурун гафарай, хуь­руьн­вийри асул гьисабдай ужуз къиметра авай недай суьрсетар маса къачузва. Хизанриз къвезвай пул вацран кьиляй-кьилиз бес те­жез­вайвиляй хейлинбуру гьатта фу, шекер, макаронар ала­­маз “кредитдай” къачузва. Варцаралди — гьа икI. Гад алукьдалди­, усадь­бада хьайи яр-емиш маса гана, гъилиз пул къведалди. Емишарни хьа­на­чиртIа, чидач халкьди вуч­дай­тIа.

Пул гъидай мад са рехъ ава: сезондин вахтунда Самурдин тамай къарни­къузар, цирияр, чуьллерай афарардай хъчар кIватIда. Четинвилералди, нехирда авачиз, хуьзвай каликай жезвай 3-4 литр нек маса гуда. КIвалахдай чкаяр лап кьит я. Туьквенчийрин гафарай, хуьруьнвияр абуруз гьар садаз 400-500 агъзур манат буржлу я. “Чара авайтIа, а фа­къирри фу буржуна къачудачир”,- язух чIу­гунай са туьквенчиди. Шейэр буржуна тагузвайбурни ава. Туьквенрин ра­кIар­рал гьакI кхьенва.

Амай хуьрерани, иллаки дагълух районра, агьалийрин гьал-агьвал гьа ихьтинди я,тарифдай чкадал алач.

Зун рахазвайди санлай кьурла авай гьалдикай я. Саки вири хуьрера, югъ-йиф талгьана, зегьмет чIуг­ваз, чпиз хъсан ду­ланажагъ таъминарнавай, чешне яз къалуриз жедай хизанар авазва. Жуван гьал-агьвал хъсанардай гьерекатрик квай зирекбуруз кIвалихъ галай са гъве­чIи усадьбадин чилелай разивал ийиз жедай хьтин хийир къачуз чир хьанва. Амма чIехи пай лап кесибвиле яшамиш жезва. “Капиталдин женнетдин” гьич патаривайни физвач.

Чаз жуван вилералди аквазвайвал, чи капитализм гьеле 19-асирда Карл Маркса вичин пуд томдин ктабда, “Капиталда”,  дерин анализ ганвай капитализмдин къай­дайра вилик физва. Вагьшиви­лин, истисмардин лишанар малум я. Виш йисар вилик капиталдин макьсад вуч тиртIа — къазанжияр къачун — къе­нин юкъузни гьам адан кьилин мурад яз амазма. Яни, пуд манат эцигна, кьуд манат вахчун. Жез хьайи­тIа — виш манатни. Къазан­жи капитал патал пакди тир тек са затI я.

Марксан ктабдай са цитата гъин. “…Эгер  20%  къазанжи жез хьайи­тIа, капитал жанлудаказ вилик фи­да, 50 процентдихъ ам вичин кьилни хаз гьазур я; 100 процентдихъ ин­санви­лин вири къанунриз кIур гуда; 300 про­центдихъ — вич тара­гъаж­диз акъу­дунин къурхулувал аваз хьайи­тIани, адалай алакь тийи­дай тахсиркарвал авач”.

Ихтилат капиталистдикай ваъ, капиталдикай, яни алава хийир, къазанжи алудун патал ишлемишзавай пулдин такьатрикай ва рекье­рикай я. Капиталистарни инсанар я эхир. Чун вири хьтин. Хъсанбурни, писбурни. Инсанвал квайбурни, квачирбурни. Анжах абур амайбурулай карчивилин ерияр хьуналди тафаватлу жезва.

Фридрих Энгельсни капиталист тир. Эгер Энгельс ва адан такьатар хьа­на­чир­тIа, инсаниятдихъ Маркс хьтин генийни жедачир. Немсерин философ, социа­лист, уьмуьрлух капиталдин къайдайрихъ галаз­ женг чIугур К.Маркс ва адан хи­зан ви­чин дуст фабрикант ва социалист немс Ф.Энгельсан такьатрихъ Лондонда яшамиш хьана. Вичин ватан Гер­ма­нияда адан геле къекъвезвай. Фаб­­ри­кант Энгельса куьмек гузвайвиляй адаз вири дуьньяда маш­гьур “Капитал” кхьидай мумкинвал хьа­на­. Истисмардин гьелекдик кенефдин кьил квахьнавай фяле жемят абу­рун фикирри уяхарна, зегьметчийриз чпин ихтиярар хуьз чирна. Ка­питалистар (вилик фенвай капи­та­­лизм­дин уьлквейра) чебни дегишарна ла­гьайтIа, белки, зун гъа­латI жезвач жеди.

Обществодин хушбахтвиликай эвелни-эвел пенсионеррин гьа­къиндай ада ийизвай къайгъударвили шагьидвалда. “Капитализмдин женнетдилай” тарифарзавайбуру мисал патал Норвегиядин, Даниядин, Германиядин ва я ихьтин­ маса уьлквейрин тIварар кьазва. Кхьизва хьи, месела, Норвегиядин пенсионердив гьар вацра агъа кIан, чи пулуниз эл­къуьрайла, 74 агъур манатдин кьадарда пенсия, са жерге маса кьезилвилер агакьзава. Маса чешмейрин делилрай — гьар вацра 110 агъзур манат. Эгер Нор­ве­гиядин пенсионердихъ галаз адан нафа­кьа­дал алаз, пенсиядин яш тахьан­вай уьмуьрдин юлдаш яшамиш жез­ва­тIа, пособидин кьадар 50%  артухарзава. Кхьизва хьи, Норвегиядин агьалийрин уьмуьрдин яргъивал 90 йисав агакьнава. (Чешме: https://namillion.com/pensiya-v-norvegii.html).

Дуьньяда виридалайни гзаф дев­летар авай чи уьлкведиз талукь ре­къемрив гекъигайла, гьахълу су­ал арадал къвезва: им жедай кар яни?

Белки, фикирзава за, им “капитализмдин женнетдилай” тарифарзавай, дуьньяда агъавал ийиз кIан­завай кьилдин чIехи капиталдин терефдарри, чи уьлкве­, чи гьукум та­кIанбуру, оппозиционерри туькIуьр­навай пропагандиствилин фендигар са уюн ятIа? Чидач, белки, я же­ди. Ам­ма миллиардер Чак Финиди авур чIа­лахъ тежедай хьтин кар пропагандиствилин уюн туш. Ада капи­тализмдихъ “женнет” авайди тести­кьар­ни ийизвач. Акси яз, — инсаният че­тин гьалда авайди. Четинвилерай экъечIун патал виридан къуватар сад авуна кIанза­вайди къалур­зава­.

Америкави миллиардер Чак Финидин (Чарльз Фрэнсис Фини) ери-бине Ир­ландиядай я. “Прихватизациядин” не­тижада ваъ, 500 доллар сифтегьан капитал гваз, яргъал йисара зегьмет чIугу­на, адалай чIехи девлет — миллиардар къазанмишиз алакьна. Америкада адаз еке гьуьрмет, авторитет ава, Ирландияда Чак Фини чпин пайгъамбардин чкадал эцигзава. 90 йисан яшдив агакьнавай бизнесмендиз къе “миллиардар авачир миллиардер” лугьузва.

Гьакъикъатдани, Финидихъ виликан девлетар амач. Ада авур кардиз тешпигь тир дуьшуьш дуьньяда мад авач. Вири девлетлуйри къа­­­­нихвилелди гьар юкъуз чпин девлетар гзафариз алахънавайла, бизнесда чIехи агалкьунар жезвай Чак Финиди, раиж тавуна, вичин миллиардар саки 40 йисуз куьмек яз, мергьяматлувилин крариз гуз хьана. Мергьяматлувалзавайди вуж ятIа, садазни чир тавун, — им Фи­­­ниди вичи куьмекзавай идарайрин, кьилдин хизанрин вилик эцигзавай шартI тир. И кар общественностдиз хатадай малум хьана.

Финидин миллиардрихъ Ирландияда Сейпан курортрин ос­тров­дал  гилан аямдин аэропорт, уьлкведа виридалайни хъсанди тир университет Лимерика эцигна ва адаз хейлин йисара спонсорвилин куьмек гузва, колледжриз, клиникайриз, медикри тухузвай илимдин ахтармишунрин кIвалахриз мердвилелди пул ахъайзава. ЦIуд уьлкведа мергьяматлувилин кIвалахар тухузва. Больницайриз куьмекар гузва, яшлубур яшамиш жедай кIва­лер ачухнава, дарда авай агьалийриз куьмекзава. Вьетнамда здравоохранение вилик тухуниз хей­лин такьатар чара авуна.

Вичиз затIни тун тавуна, Чарльз Финиди хсуси вири девлетар мергьяматлувилин проектриз ганва. Ча­ра касдиз ихьтин гъил ачух, мерд миллиардер кьилдин вичин ва хизандин яшайишдин игьтияжрив кьенятлувилелди — чаз малум миллиардеррин жуьреда ваъ, адетдин зегь­метчи хьиз эгечIзава. Ресторандин чкадал ам вири физвай “кафешкадиз” физва, вирида ишле­миш­за­вай автобусрикай менфят къачузва. Чак Финидихъ хсуси автомобиль хьайиди туш. Адахъ багьа, “роскошь” лугьудай гьич са затI­ни авач. Миллиардердихъ гьатта яшайишдин хсуси кIвалерни авач. Ам 1984-йисуз вичи тешкилай The Atlantic Philanthropies мергьяматлу фондунин хсусият тир кирида кьунвай адетдин квартирайра яшамиш жезва.

Финиди, масабуруз куьмекар гу­налди, вичин уьмуьр бахтлуди хьа­­на ва дуьз рекьеваз фена лу­гьуз­ва. “Девлетар жувахъ галаз “атIа дуьньядиз” тухуз жедач. Жу­вал­ чан аламаз абурун кьисмет дуьзди хьанвайди акун бахтлувал я”, — лагьанай ада садра.

Финиди авур игитвилин зурба нетижа ам я хьи, ада амай миллиардерарни вичин чешнедалди руьгьламишна. Америкадин миллиардерри мергьяматлувилин крар гегьеншарна. Машгьур бизнесмен, Microsoft компания арадал гъайи Билл Гейтса са шумудра къейдна хьи, Чак Фини вири миллиардерар патал чешне, идеал я. Билл Гейтса ва адан уьмуьдин юлдаш Мелиндади Финидин чешнедалди мер­гья­матлувилин фонд тешкилна. Биллан дуст, виридалайни девлетлубурун сиягьда пуд лагьай чкадал алай миллиардер Уоррен Баффета и фондуниз вичин девлетрин 50% савкьат­ яз гана. Билл Гейтса кьин кьазвайвал, вичи къазанмишнавай девлетрин 95 процент (77,3 млрд. доллар) мергьяматлувилин проектриз гуда, Уоррен Баффета — 99%  (66,7 млрд. доллар). Уоррен де­рин, илла­ки математикадайни эко­номикадай, чирвилер авай, ктабар гзаф кIелза­вай ва кхьизвай кас я.

(КьатI ама)

Абдулафис  Исмаилов