(Эвел — 21-нумрада)
Мавзолейдин къенепатаз гьахьзавай ракIарин кьилел 52х25 сантиметрдин кьадар авай къванцел араб чIалал чIехи гьарфаралди кхьинар авунва.
Таржума:
“1).Тарих: вишни цIукьуд лагьай йис
2). вишелай кьулухъ. Я рак ахъайзавайди!”.
Гьижрадин 1114-йис 1702-йисан 27-майдиз гатIунна. Чи фикирдалди, 1114-йис мавзолей бинедилай эцигай ваъ, ам цIийикIа туьхкIуьр хъувур йис я. Тарихдин имарат сифте яз эцигай девирдикай рахайтIа, ам XV-XVI юкьван виш йисарихъ галаз алакъалу я. Мумкин я чун макъаладин алатай нумрадиз акъатай паюна рахай суфий Далайчи ширваншагьрин государствода машгьур хьайи Халватийа тарикъатдин векил яз хьун. Мавзолей цIийикIа туьхкIуьр хъувунин кIвалахар XVIII асирда, государстводиз сефевидрикай тир иранрин эхиримжи шагь Султан Гьуьсейна регьбервал гузвай чIавуз кьиле фена.
Мавзолей элкъвена вири патарихъай сурарин къванери кьунва. Санлай къачурла, виридалайни къадим гуьмбетар и имаратдиз мукьва яз ава. Агълабрин сурарин мулкарал алай къванер, чпин кIалубрал гьалтайла, кьве патал пайиз жеда: прямоугольникдин кIалуб авайбур ва саркофагриз ухшар тирбур. Кьвед лагьай жуьредин къванер лап тIимил ава. Гьабурукайни вирибурал кхьинар аламач.
Агълабрин сурара авай саркофагрин винел патан акунар Дербент шегьерда ва Дербент райондин къадим маса хуьрера авай саркофагриз ухшар я. Къейд ийин хьи, адет яз ихьтин жуьредин гуьмбетар шагьидрин сурарал эцигзавай. Виридалайни тIимил хасаратвилер хьанвай саркофаг мавзолейдилай тахминан 60 метрдин яргъа ава. Адан кьакьанвили — 68 см, гьяркьуьвили 39 см тешкилзава. Дибдилай гьисабайтIа, кьакьанвилел 149 см. ала. Саркофагдин агъа кьиляй (бинеда) дерин гез акъуднава. Са акьван чIехи тушир гез винел патални ала. Къваларал кхьинар атIанва. Гьайиф хьи, вуч кхьенватIа, хъсандиз чир жезвач. Бязи чкайрал Аллагьдиз ийизвай дуьаяр, Къуръандин аятар гьалтзава.
Саркофагдин винел патал авунвай кхьинра гьарфаралди кхьенвай йис гьалтзава. Тахминан ам гьижрадин 1050-йис я (1640-1641-йис). Саркофагдин патав са шумуд сур гва. Мисал яз, 95х46х10 см кьадардин къванцел ихьтин кхьинар авунва.
Таржума:
“И фана дуьньядай атIа дуьньядиз куьч хьана… къастуналди, зулумдалди кьейиди ва Аллагьдин регьимдик умуд квайди…”. Чи фикирдалди, и гуьмбет тахминан XVI-XVII виш йисариз талукьди я.
Маса 141х55х17 см кьадардин къванцел ихьтин кхьинар ала.
Таржума:
“Им Угълан Адилан сур я… Мавлут Улан-Киши”. Къванцел атIанвай гьарфарин кIалубри ва адал алай нехишри гуьмбет тахминан XVII асирда авунвайдакай хабар гузва.
Сурара гьалтзавай виридалайни къадим гуьмбетрикай садан кьадарди 140х42х14 см тешкилзава. Къванцин вини кьиле кхьинар авунва. Текстинин кIаник кIвачин къапарин, капI ийидай гибедин ва маса затIарин шикилар янава. Кхьинар насх хатIуналди авунвайбур я.
Таржума:
“1). И сур рагьметлу
2). Сувархананди я. 1099”.
Гьижрадин 1099-йис 1687-йисан 6-ноябрдиз гатIунна.
И сурун патав мад са гуьмбет гва. Адални кIвачин къапарин ва капI ийидай гибедин шикилар янава. Текстни насх хатIуналди авунвайди я.
Таржума:
“1). И сур рагьметлу
2). Загьиран, Бунийатан хцинди я.
3). 1101-йис”.
Гьижрадин 1101-йис 1689-йисан 14-октябрдиз гатIунна. Якъин жезвайвал, иник кучукнавай кас 1702-1703-йисара мавзолей ремонт хъувур Ибрагьиман стха жезва. И кардин гьакъиндай бубадин тIварцIи (Бунийат) ва йисари шагьидвалзава.
100х48х12 см кьадардин гуьмбетдини вичел фикир желбзава. Къванцин кьве къерехдайни нехишар атIанва. Гуьмбетдин агъа паюнал кьенерар алачир балкIандин, тфенгдин, барут твадай кьватидин, гапурдин, гичиндин, капI ийидай гибедин шикилар янава. Авунвай кхьинрин мана ихьтинди я.
Таржума:
“1). И сур рагьметлу
2). Аллагь-Та…, хцин
3). Будуран. 1101-йис”.
И къванцел алай хьтин шикилар янавай гуьмбетар сурара мадни гьалтзава. Ахьтинбурукай садал ихьтин кхьинар авунва.
Таржума:
“1). И сурун сагьиб Жума,
2). Аллагь-Вердидин хва я, къуй Аллагьди адаз багъишрай…”.
Къейд ийин хьи, чаз Агълабрин сурарай алатай нумрада ихтилат фейи мавзолей цIийикIа туьхкIуьр хъувур Ибрагьиманни и макъалада раханвай Загьиран бубадин — Бунийатан сурни жагъана. Мавзолейдин патав гвай адан сурун къванцел атIанвай кхьинрай малум жезвайвал, ам Мигьназан хва тир.
Ахтармишунар кьиле тухузвай чIавуз чна гзаф гуьмбетар ахтармишна, абурал авунвай текстер кIелна. Къванерал авунвай кхьинрин мана саки сад я. Абуру и ва я маса сурук кучукнавайди вуж ятIа ва ам кечмиш хьайи йисакай хабар гузва.
Лагьана кIанда, Агълабрин сурар са шумуд виш йисуз арадал атана. Виридалайни къадим гуьмбетар, винидихъ къейд авурвал, мавзолейдин патарив гва. КьетIенвилерикай рахайтIа, ина гьалтзавай сурарин къванер устаддаказ туькIуьрнава. Жуьреба-жуьре затIарин шикилар янавай къванерни тIимил туш. И жигьетдай абур Дербентдин, Ширвандин ва Кьиблепатан Дагъустандин аранда авай мулкара гьалтзавай гуьмбетриз мукьва я…
(Макъала куьруь авуна гузва)
Замир Закарияев, тарихдин илимрин доктор, профессор
Мегьамедрашид Гьасанов, ДГУ-дин востоковеденидин
факультетдин декан
