Махачкъалада 45-нумрадин мар­­шруткада аваз жуван къайгъуй­рин гуьгъуьниз физвайла, зун ихьтин­ ихтилатдин шагьид хьана. Ра­ха­­завай­бур, за кьатIайвал, бубани хтул тир.

— Кьве Германиядикай сад хъувурди чи гьукумат яни, буба? — хабар кьазва яшар 14-дав агакьнавай хьтин жаванди чIарариз рех янавай, вилерал айнаяр алай, гъиле кIекIец авай итимдивай.

— Эхь, чан бубадин, чи уьлкведин президент Горбачев лугьудай нягьскар тирла, ада гьахьтин кар авуна.

— Бес акI хьайила, вучиз Германия Россиядиз акси я? Ада вучиз Украинадиз куьмек гузва?

— Украинадиз, бубадин, са Германияди ваъ, вири западди, Америкади куьмек гузва.

— Дяведа жегьил гадаяр, итимар рекьизва. Ам мус куьтягь жеда? Президентривай дяве акъвазариз жеда кьван…

Яшлу касди вичивай жедайвал хтул гъавурда твазва. За лагьайтIа, фикирна, инай-анай, иллаки интернетдин сайтрай, жуьреба-жуьре хабарар, гзаф вахтара къундармаяр­ агакьзавай жаванри ихьтин месэлайриз итиж авун, гьакъикъатдай кьил акъудиз алахъун хъсан, разивалдай кар я. Авайвал лугьун, къенин жаванриз, жегьилриз дуьньядин, уьлкведин, гьакI республика­дин тарихдикайни тIимил чизва.­ Гьавиляй абур, махсус цент­рай­ри­ гьазуриз, радиоканалрай, интер­нет­­дай ахъайзавай тапаррихъ агъун­ни ийизва. Ида жаванрин къанажагъдиз чIуру патахъай таъсирзава.

Яшлу касди дуьз лагьана, Украинадиз са Германияди куьмек гузвач, Россиядиз са Германия акси туш. И аксивилиз, такIанвилиз вичин себебар ава.

РагъакIидай патан уьлквейрин­ пачагьриз, королриз, герцогриз Уру­сатдиз рехъ ачух хьайила, ада иесивал ийизвай кьван чилер акурла, темягьар са шумуд сеферда ачух хьана. Мецел вирт алаз, рикIе агъу аваз, абур урус князриз, ахпа пачагьриз мукьва хьана. Гьар акатай уламда абуру, иланри хьиз, кIас­ни гана. Чпиз хийир хкатдай рекьерни жагъурна. Бязи вахтара­, дявейрик кьил кутуналди, чпин ния­тар кьилиз акъудна. Дявеярни тIи­мил хьанач. Шведрихъ, полякрихъ, немсерихъ, литоввийрихъ, французрихъ… галаз. Гьар сеферда чап­хунчияр кукIварни авуна. Мегер абуруз Урусат кIан жедани?

Гьар йисан 4-ноябрдиз Россия­да халкьарин садвилин югъ сувар­ хьиз къейдзава. Гьа имни Урусатда агъавализ кIан хьайи поляк­рин кIеретIар Москвадай чукурай вакъи­адихъ галаз алакъалу я.

Чпин хук ацIурун патал Ватандин, халкьдин итижар маса гайи хаинар гьар са чIавуз хьайиди я. 1600-йисара Урусатда агъавал боярри ийизвай. Абурун хаинвал чпиз тешпигь авачирди тир. Федор Мстиславский кьиле авай бояррикай ибарат дестеди (Андронов, Ивашенко, Олешко…), Польшадин пачагь III Сигузмундан хва Владислав Урусатдин пачагь яз малумаруналди, идаз талукь къарар кьабулуналди, уьлкве панриз маса гана. Вахт чIуруди, бунтаринди, дявейринни шулугъринди тир. Казак­рин ва лукIарин (холоприн) бунтар секинарунин мураддалди хаинри Моск­вадин государство полякрин гъиле туна, Польшадин кьушунар Москвадиз ахъайна.

Мегер къене рикI авай ватандашривай, рухвайривай ихьтин хаинвал кьабулиз жедайни? Ваъ, гьелбетда. Урусатдин итижар хуьз майдандиз кьулухъ халкьни галай Дмитрий Пожарский, Кузьма Минин ва воеводар Иван Хованский, Лопата — Пожарский, Дмитрий Тру­бецкой экъечIна. 1612-йисан 3-сентябрдиз Рушарин  майдандал (Девичье поле) Гетман Ходке­вич кьиле авай Польшадинни Литвадин кьушунрихъ галаз къизгъин женгер кьиле фена. Халкьдин ополченидин кьушунри, абурун кьадар­ тIимил тир­тIани, чапхунчияр кукI­варна. Амукьай кIусар катна. XVII асирдин Поль­шадин тарихчи Коберицкийди кхьенай: «Москвадин государство табиаруник кутур умудар гел галачиз ва гьамишалугъ квахьна».

ЯтIани, умудрал мад чан хтана.­ 1812-йисуз французри Урусатдал­ вегьейла, 1914-йисуз Дуьньядин сад лагьай дяведив эгечIайла, 1941-йисуз Гитлеран кьушунар Со­­ветрин Союздин мулкариз гьахьайла. Амма мад сеферда хашариз икрамзавай душманрин, чапхунчий­рин  ниятар кьилиз акъатнач­. Хайи чил, азадвал кIани Урусатдин, Советрин Союздин халкьари, къагьриман аскерри империалистрин кьушунар  дарбадагъна­, душманрал рикIелай тефидай хьтин  гъалибвилер къазанмишна. Не­силар дегиш жезвайтIани, аквазвайвал, чеб гатайвилин хъел, ажугъ РагъакIидай патан душманри­кай хкатзавач. Абур гьар кутугай ма­къам­да чаз пис­вал ийиз, зиян гуз алахъзава.

Дуьньядин кьвед лагьай дяве Япониядални гъалибвал къачуналди куьтягь хьайила, Великобритания, США ва абурун гъилибанарни Советрин Союздиз акси чинебан сиясат тухунив эгечIна. И карда абуру вири жуьредин крар, амалар ва советрин руьгьдиз зайиф, «къацу манатра» вил тур инсанарни, диссидентарни, хаинарни ишлемишна. «Къайи дяведиз» рехъ ачухай США-да СССР-диз акси кIвалах тухузвай махсус центраяр, институтар, радиояр, телеканалар кардик кутуна. Чи уьлкведин гьар са хилез, яшайишдиз тикъет язавай агъзурралди ктабар, методичкаяр, газетар, брошюраяр акъудна. И алчах крар къени давамарзава.

Лугьузва, кхьизва, гуя Россия вири рекьерай кесиб, зайиф уьл­кве я, ана акъудзавай вири товарарни писбур я. Рекьер са куьнизни герек текъведайбур, автомобилар са рангни алачир ерисузбур я. Россиядин чиновникар темпелар,­ коррупционерар, агьалийрикай чIехибур-алкашар, яшлубур — къекъверагар, ая­лар кIамашар, келлегуьзар я.  Рос­сия гуя вичел вуж хьайитIани хъуьредай чкадал ала. РагъакIидай пад лагьайтIа, гуя Россиядилай са шумуд сеферда хъсан я. Ана азадвал, къайда, пулар, регьимлувал ава. Метягьар лап хъсанбур, политикар намуслубур, урусрилай акьул­лубур я.

Урусрив гвай ватанпересвал ахмакьар патал я. Адетдин инсан дуьньядин гражданин-космополит хьун лазим я. Государствони уьлкве гьар жуьредин манаяр, шейэр я. Россия такIан хьана, адакай гьамиша чIурукIа рахана кIан­да. Урусри диссидентар я лугьузвайбурни хаинар ваъ, халисан революционерар я. Хаинар вири инсаниятдин ивирар маса гузвай ватанпересар я. Россиядиз душманар авайди туш. Запад Россиядиз гуя анжах хъсанвал ийиз­ алахънава. Амма Россия гуя вич вичин душман я. Гьавиляй ам тергна кIанда лугьузва.

Гьа ихьтин чIуру ихтилатар, къун­дармаяр. Россиядиз «хъсанвал ийиз кIанзавайбур» ам михьиз терг ийиз алахънава. Гьайиф­ хьи, уьлкведа западдин ораторрин­, «рупоррин» къундармайрихъ агъаз­вай­бурни, абурун табли­гъат себеб яз, гьукумдиз акси экъечI­за­вай­бур­ни, душманрин зиянлу тапшуругъар тамамарзавайбурни, уьл­кве­дай катзавайбурни ава. Бязибу­ру западди хъсанбур я лугьузвай инсаниятдин умуми ивирар кьабулни ийизва.

РагъакIидай патан уьлквейра­, США-да гьихьтин азадвал, къайда­, регьимлувал аватIа, абурун политикар гьикьван намуслубур, акьуллубур ятIа, чаз эхиримжи йисара лап хъсандиз акуна. Угърашар­, тапархъанар, намуссузар… Виш йисар я абур Урусатдин чилер чпин гъилик ийидай, уьлкведин девлет­рин иесивалдай рекьерихъ къе­къвез. Ишлемиш тийизвай са кьуьруькни амал авач. Диссидентрикай, вад лагьай колоннадикай мен­фят къачуна, абуру Москвада­, Санкт-Петербургда ва масанра жемятар, иллаки кьил ацIун тавунвай жегьилар, майданрал акъудна.  Уьлкведин са шумуд регионда диндин экстремистрин дестеяр кардик­ кутуна. Кеферпатан Кавказдин республикайра дяведин гьерекатар арадал гъана. Эхир урус халкьди­ стхаяр яз гьисабза­вай ук­раинвияр Россия­диз акси­ акъвазарна. Украи­нада фашист­рин дестейрал чан хкана. Украинадин демократия, аслу туширвал хуьзвайди я лугьуз, Кравчук, Кучма, Ющенко, Турчинов­, Порошенко, Зеленский, Тимощенко, Марчук­, Яценюк, Гройсман, Гон­чарук, Шмыгаль хьтинбур маса къачуна ва 2014-йисалай Украинадин халкь дяведин цIа туна, стха, къунши тир Россиядивай къакъудна. Им яни РагъакIидай патан регьимлувал, хъсанвал, намуслувал?

Россиядиз агъзурралди къадагъаяр малумарун, газдин линияр­ хъиткьинарун, Россиядин векилханаяр агалун, Урусат чилелай терг авун лазим я лугьун демократия я жал? Инсаният ядерный дяведал гъиз кIанзавай политикар акьуллубур я жал?

Къе вири дуьньядиз США-дин ва Евросоюздин алчах суфатар, къа­тар ачух хьанва. Абурухъ инанмишвалзавайбурни къвердавай­ тIи­­­мил жезва. И кар мукьвара Казанда кьиле фейи БРИКС-дин саммитди тестикьарна. Чи уьлкведиз­, халкьдиз душманрал ва хаинрал гъалиб хьун патал, фу, яд, гьава хьиз, садвал герек я. 1612-йисуз урус князар ва халкь сад хьана полякрин, литоврин кьушунрал гьикI гъалибвал къачунатIа, гилани Россия, армиядин, халкьдин садвал себеб яз, Украи­надин миллетчийрални, абуруз ама­дагвал ийиз­вай, абур гьалдарза­вай США-дални, коллективный западдални гъалиб жеда.

Нариман  Ибрагьимов