КIелунин цIийи йисан сифте йикъара жуьреба-жуьре сайтра, соцсетра, мессенджерра веревирдзавайди гьа са месэла тир: Дагъустанда мектебар 5 юкъуз кIва­лахдай къайдадал элячIунихъ галаз алакъалу яз хайи чIаларин тарсариз чара авунвай сятерин кьадар тIимил хьун.

Гьакъикъатдани, акьалтзавай несилдин векилри дидед чIал чируниз артух фикир тагузвай чи девирда и месэла кар алайди, хциди хьиз кьабулиз жеда. Са патахъай, чун хайи чIалар, милли адетар, меденият саламатдиз хуьни­кай, вилик тухуникай рахазва, муь­куь патахъай, абур вилик финиз манийвилер гузвай серенжемар кьабулзава. Гьакъикъатдани гьа икI я жал? Белки, кьасухдай дидед чIалариз инад кьазвайбур аватIа? Сятерин кьадар тIимил ва я гзаф хьун нелай аслу я? Санлай къачурла, ихтилатзавай месэладин патахъай чи мектебра авай гьалар гьихьтинбур я? И макъалада зун и ва маса суалриз жавабар гуз алахъда.

Сифте нубатда къейд ийин­ хьи, 5 юкъуз­ кIел­дай къайдадал­ элячIун мектебрин вилик эциг­на­вай шартI туш, керчекдиз лагьай­тIа, им тек­лиф­, меслят я. КIандай­да кьабулда, рази туширда адет хьанвайвал давамарда. Амма­ 5 юкъуз кIелдай къайдадал эля­чIай­­ла, кIелунин план гьар са класс-комплектда пуд сятинин тIи­миларнава. Гьа са вахтунда гьар са класс-комплект патал тарсарилай къецепатан кIвалахдиз (внеурочная деятельность) талукь 3 сят алава хъувунва. ФООП (феде­ральные основные общеобразовательные программы) кардик акатдалди, гьар са классда тарсарилай къеце кIвалахдиз 2 сят чара авунвайтIа, гила абурун кьадар 5-дав агакьнава.

СтIал Сулейманан райондин администрация­дин образовани­дин управленидин начальник Гьуьсейн Шихбабаева хабар гайивал, муниципалитетда авай 41 мектебдикай 40-да кIвалахзава. Хъпуьхърин мектеб аялар авачир­виляй вахтуналди кардик квач. Санлай къачурла, мектебра 6000-далай артух аялри кIелзава. ЦIи 1-класс­диз 506 аял фенва. 5 юкъуз кIелдай къайдадал 40-дакай анжах 30 мектеб элячIнава. Амайбура кIелунин процесс вилик йисара хьиз давамарзава.

Гьуьсейн Шихбабаева гъавурда турвал, ФООП-дал асаслу яз, ругуд юкъуз кIелзавай гьафтедин кIелунрин федеральный планда (ФУП) гьар са класс патал хайи чIалазни эдебиятдиз 3 сят чара авунва. Тек 1-класс квачиз (ана авайди кьве сят я: 1-чIалаз, 1-эдебиятдиз). 5 юкъуз кIелдай къайдадал элячIунихъ галаз алакъалу яз, ФУП-да хайи чIаларин сятерин кьадар тIимиларнава. Хайи чIалайни эдебиятдай федеральный программаяр кьилиз акъудун патал и тарсариз сятер тарсарилай къеце кIвалахдиз талукьарнавай сятерин гьисабдай чара ийиз жезва. Гьа икI, цIинин кIелунин йисуз СтIал Сулейманан райондин мектебра хайи чIалазни эдебиятдиз гьафтеда 3 сят чара авунва. Тек са 1-класс квачиз (ана 2 сят ава).

Мегьарамдхуьруьн районда­ алай йисуз 33 мектебди аялар патал ракIарар ахъайна ва анра­, санлай къачурла, 7148 аялди кIел­зава. ЦIи 1-классдиз 710 аял фенва.

Муниципалитетдин админист­ра­циядин образованидин управленидин начальник Улубег Абейдуллаева хабар гайивал, вири мек­тебар 5 юкъуз кIелдай къайда­дал элячIнава (2-4 классар квачиз). Хайи чIалан тарсариз талукь сятерин патахъай лагьайтIа, Мегьарамдхуьруьн райондин мектеб­ра сятерин кьадар мектебдин компонентдин гьисабдай хуьз алахъдайвал я. Дидед чIалан тарсарин сятерин кьадардиз талукь рекъемрикай (алатай йисуз гьафтеда шумуд сят авайтIа, цIи гьикьван жедатIа) образованидин управленидин векилри  чаз малуматар ганач. Чна Мегьарамдхуьруьн райондин мектебрани, СтIал Сулейманан районда хьиз, лезги чIалан тарсариз гьафтеда 3 сят чара ийидайдак умуд кутазва.

СтIал Сулейманан, Мегьарамдхуьруьн район­рилай тафаватлу яз, Ахцегь райондин мекте­бар 5 юкъуз кIелдай къайдадал­ элячIнавач. Му­ни­ципалитетда­ авай 20 мектебда 2797 аялди­ кIел­­­за­ва, 1-классдиз 270 аял фенва. Чкадин образо­ванидин управленидин начальник Халидин­ Эльдарован гафарай малум хьайивал, мектебра­ дидед чIалан тарсарин сятерин кьадар тIи­ми­ларнавач: лезги чIалазни эдебиятдиз гьафтеда 3 сят чара авунва.

Докъузпара райондин администрациядин образованидин управленидин начальник Руслан Исмаилова хабар гайивал, муниципалитетда 11 мектеб ава. ЦIи 1-классдиз 178 аял фенва. Вири мектебар (2-4-классар квачиз) 5 юкъуз кIелдай къайдадал элячIнава. И кардихъ галаз алакъалу яз, лезги чIаланни эдебиятдин тарсариз чара авунвай сятерин кьадар инани тIимил хьанва. Р.Исмаилова къейд авурвал, райондин мектеб­ра алатай йисуз 5-9-классра лезги чIалан тарсариз 2 сят чара авунвай, 1 – компонентдай алава хъувунвай. Алай йисуз, кIелунин пландал асаслу яз, 5-8 классра – 2, 9-классда 1 сят чара авунва­. Докъузпара райондани тарсарилай къецяй тухудай кIвалахриз чара авунвай сятерин гьисабдай дидед чIалан сятерин кьадар гзафардай ниятар ава.

5-сентябрдиз, ЦУР-диз (Центр управления регионом) интервью­ гудайла, РД-дин образованидин ва илимдин министр Яхья Бучаева къейд авурвал, министерст­водиз приказдалди мектебрив кIе­лунин тайин тир планар кьабулиз тадай ихтияр авач. Гьафтеда 5 юкъуз кIелдани, 6 юкъуз кIелдани – гьар са мектебди чпи хкязава. Минис­терстводи лагьайтIа, мектебриз 5 юкъуз кIелдай къайдадал элячIун теклифзава. И дуьшуьшда, чна винидихъ къейд авурвал, тарсарилай къеце кIвалахриз чара авунвай 2 сятинал мад 3 сят алава хъжезва. И сятер гьихьтин тарсариз чара ийидатIа, мектебрин директорри гьялзава.

Министрдин гафарай малум жезвайвал, алава яз хгузвай сятер бязи мектебра — хайи чIалаз, бязибура химиядиз, математикадиз, тарихдиз, физикадиз, эдебиятдиз ва я маса предметдиз чара авун мумкин я. И месэла директорри гьялзава. Амма, Я.Бучаеван гафаралди, 5 юкъуз кIелдай къайдадал элячIуни мектебра хайи чIалар чируниз са манийвални гузвач.

Са гафуналди, мектебра дидед чIалан сятерин кьадар тIимил ва я гзаф хьун гьар са мек­теб­дин­ директордин ватанпересвилелай аслу­ я. И кар фикирда кьуна, чна гьам лезги районрин администрацийрин образованидин управле­нийрин кьилевайбурувай, гьамни мектебрин директорривай лезги чIаланни эдебиятдин тарса­риз чара ийиз­вай сятерин кьадар гьафтеда, гьич тахьайтIа, 3-далай тIимил тавуниз эвер гузва. Мумкинвал аватIа, 4 сят чара авуртIа, мадни хъсан я: 2 – чIа­лаз, 2 – эдебиятдиз. Гьелбетда, ихьтин мумкинвални ава, кIанзавайди директоррихъ гьахьтин къаст хьун я.

Виридаз аквазва, жегьилри хайи чIалаз йи­салай-суз тIимил фикир гузва. Ихьтин гьалар диб­дай дегишна кIанда. ТахьайтIа, са шумуд цIуд йисалай чи мектебра лезги чIалан тарсар гузвай муаллимар тупIаралди гьисабиз жеда. Куьне сад­ра фикир це, алай йисуз ДГПУ-дин Дагъустандин филологиядин факультетдин 1-курсуник анжах кьве кас экечIнава, ДГУ-дин филологиядин факультетдин урус ва Дагъустандин чIаларин отделенидин 1-курсуник – пуд! Ихтилат лезги студентрикай физва. Яни 5 йисалай республикадин кьилин вузра чирвилер къачунвай лезги чIалан 5 муаллим жеда. И рекъем, гьакъикъатдани, къурху кутадайди я.

Гзаф хизанра диде-бубайри чпин аялар хайи чIал чирунивай кьасухдай яргъа ийизва, къецепатан чIалар ва я маса предметар сифте чкадал эцигзава. Ихьтин гьалара къе лезги хуьрера гзаф кьадар жегьилар хайи чIалал ваъ, урусдал рахаз эгечIнава. Гзафбурувай ван къвезвай гафар я: шегьерда чIехи жезвай аялар, са тIимил кьванни хайи чIал чир хьурай лагьана, гатун тIатIилрин вахтунда гзафбуру хуьрериз хутахзава. Амма са нетижани арадал къвезвач: хуьре чIехи жезвай аяларни урусдал рахазва.

Хизандилай, аялрин бахчайри­лай, мектебрилай гатIунна, аялриз хайи чIал кIанарун, чирун чи виридан умуми буржи я. И рекье чун вири сад хьана кIанда. Чи йикъара гзаф кьадар лезги хизанра, хайи чIалал рахаз тежез, анжах чIалан гъавурда акьазвай аялар ава. Гележегда гьахьтинбуруз жедай аялар я хайи чIалан гъавурда ахкьадач, я дидед чIалал рахаз хъжедач. Гьа икI, чи гъиляй тамам несилар акъатда.

ЧIал Аллагьди гьар са халкьдиз ганвай аманат я. Ша чун адав къайгъударвилелди эгечIин. Ша чун гьар сад хайи чил, чIал, Ватан кIанзавай ватанпересар жен!

Мегьамед Ибрагьимов