Алай вахтунда уьлкведин СМИ-рин вири такьатри, социальный сетри фашистрин Германиядал гъалибвал къачур, Дуьньядин кьвед лагьай дяве эхирдиз гъайи Совет­рин аскер рикIел хкизва, жуьрэтлувал, викIегьвал, къагьриманвал къалурай, Гъалибвилик чпин пай кутур гьар садакай макъалаяр гузва, передачаяр, абурун шикилар къалурзава. Эхь, абур рикIел хкун къенин несилдин буржи я. ГьикI лагьайтIа, ЧIехи Гъалибвал Россиядивай къакъудиз, тарихдин вакъиайриз маса къиметар гуз алахъзавайбур гзаф жезва.

Гъалибвал арадал гъуник Советрин Союздин вишералди миллетрихъ галаз санал лезги халкьдин векилрини чпин лайихлу пай кутуна. Къе абурукай, Гъалибвилин аскеррикай чна са бязибур рикIел хкида. (Гьайиф хьи, виридан шикилар жагъанач).

Пруссиядиз кьван

Докъузпара райондин Гарагърин хуьряй­ тир Муталибов Абушериф лезгийрин тIвар-ван авай шаир, душмандихъ галаз гужлу­ женгер тухвай Яру Армиядикай, кьегьал ас­кер­рикай, хайи макандикай ялавлу, маналу­ шиирар кхьей Абдул Муталибован стха тир. Ада дяведив эгечIай гьа сифте варцарилай­ эхирдалди вичин хвавилин буржи уьт­квем­вилелди кьилиз акъудна. Дагъвидин чешнелу ерийрал адахъ галаз санал душмандихъ галаз женгер чIугвазвай юлдашарни кьару тир. Идан гьакъиндай ихьтин чарчи шагьидвалзава.

1944-йисан 15-октябрдиз акъатнавай «Дагестанская правда» газетдиз «Фронтдай кхьизва…» рубрикадик кваз са шумуд офицердин (Фролов, Жердев, Кутырев) къулар алаз макъала чапнава. Ана ихтилат Муталибов Абушерифакай физва.

«Гьуьрметлу юлдашар!

Чаз квез чIехи шадвиликай хабар гуз кIанзава. Къе чи частунин агалкьунар женгинин Яру Пайдахдин ордендалди къейдна. Им лайихлу шабагь я. Чи частунин рехъ баркаллуди я. Душмандин сенгеррай пад акъу­дунай ва гзаф кьадар чапхунчияр къирмишунай чи частуниз гвардиядинди лагьай тIвар гана. Белоруссиядин областдин центр Барановичи шегьер къачунай частуниз «Барановический» тIвар гана. Брест шегьер къачунай чун орденралди къейдна.

Частунин баркаллу рехъ чахъ галаз санал Дагъустандин викIегь хва Муталибов Абушерифани тухузва. Ам чи частунин лап хъсан, чешнелу аскеррикай сад я. И мукьвара адан кьегьалвилер Баркаллувилин III дережадин ордендалди къейдна. Адаз гьакI Верховный Главнокомандующий юлдаш

Сталинан патай чухсагъулни малумарна. Юлдаш Муталибоваз чи частуна лайих­лу гьуьрмет ава. Ада гьар са женгина нем­серин фашистар къирмишзава…»

ЧIехи стхадин тIварцIихъ фронтдай кхьенвай са кагъазда ихьтин цIарар ава:  «Абдул стха! Пара-пара ширин саламар кьабула зи патай!

Зи диривал лап хъсанзава. Чун, югъ-йиф талгьана, виликди физва. Чарар кхьидай декьикьаярни лап масандиз гьатзава. Газетрай вуна, белки, кIелзава жеди чи гьерекатрикай. Цава чи самолетар гзаф хьуни­ чак мадни гьевес кутазва. Гьа са вахтунда лугьуз кIанзава, стха, агъур декьикьаярни хейлин я. Арабир заз акI жеда хьи, и нем­сер лугьудайбур инсанар туш. Абуру есирда­ гьатайбуруз ахьтин гужар ийизва хьи, гьич фикирдизни гъиз тежедай. Европадин чна азадзавай шегьеррин агьалийри чун акI къаршиламишзава хьи, вилерал стIалар акьалтзава, рикI Яру аскердал дамах авунив ацIузва.

Стха, дяве эхирдиз къвезвай хьтинди я, гьавиляй рикIе гьайифдин хияларни пайда жезва, са ягъидин гуьлледик телеф хьуникай къурху ава. Са зун туш кьван, захъ галаз­ женгер чIугурбурукай гьикьванбур телеф хьана! Зунни гьазур я, стха, вуна анжах маса фикирармир, душмандиз за инсафзавайди туш, адахъай кичIени туш. Амма аквазва, чизва, дяве я, цIайни тIурфан я. РикIиз куьн ахкуна, квев ахгакьна кIанзава. Белки, чаз гьахьтин югъ акван, стха. Женг мукьвал ала. Фикирар гзаф я, вахт — тIимил. Зи патай виридаз аскервилин саламар лагь! Чарарни кхьихь! Гьамиша куьн рикIе авай Абушериф.

1945-йисан 27-январь».

Минометрин полкунин гвардиядин сержант Муталибова вичин багърийриз кхьей маса чарчин къиметлувални екеди я: «Зун вад сеферда, хирер сагъар хъийиз, женгерик экечI хъувуна. Эхиримжи сеферда зал лап залан хер хьана ва, гьа и кар себеб яз, зун далу патаз рекье хутаз кIанзавай. Амма за разивал ганач. Германиядин чилел кIвач вегьейла, душман чна вичин магъарада барбатIзавайла, вучиз зун, фронт туна, хъфин лазим я? Санизни зун хъфидач лагьана за командирриз, зун Германиядин чилел къекъведа, жуван кьейи багърийрин, ватанэгьлийрин, юлдаш аскеррин паталай фашистрилай кьисас вахчуда. Алчах чапхунчияр къирмишда».

Муталибов РагъэкъечIдай патан Пруссиядиз кьван агакьна. Берлиндин куьчейрани къекъвез кIанзавай лезги хва и мураддив агакьнач. 1945-йисан 23-мартдиз кьиле фейи женгинани ада вичин отделенидин аскерриз чешне къалурна, абур душмандин винел тухвана, хейлин фрицар къирмишна. Душмандин гуьлледи Муталибован рикIин гъал атIана. И кардикай багърийриз полкунин командир, подполковник Афанасьева ва штабдин начальник, подполковник Иорданова хабар гана. Абурун кагъаздай Абушериф гьихьтин кьегьал тиртIа мадни тестикь жезва.

«Чна, Абушериф хьтин уьтквем аскер, намуслу коммунист, хъсан инсан рикIе аваз, душмандилай кьисас вахчуда ва душман михьиз барбатIда.

Душман фашистрин магъарада кукIва­рун адан мурад тир. Адаз вири командиррин, аскеррин арада еке гьуьрмет авай. Квехъ галаз чи вири полкунини яс чIугвазва. Чна квез башсагълугъвал гузва. Ада чахъ галаз баркаллу рехъ тухвана. Миусдилай Балтикадал кьван. Адан игитвал яргъал йисара чи ва халкьдин рикIера амукьда…».

Сталиназ ухшар лезги

Фашистрин концлагеррин зулумар Кьурагь райондин Хпежрин хуьряй тир Гьажимурадов Абумуслимазни акуна. Ветерандихъ галаз гуьруьшмиш хьайи вахтунда ада школьникриз ахъаяй суьгьбетрикай бязибур зи рикIел алама. Залан дуьшуьшар адан кьилел Смоленск душмандикай хуьдайла атана.

— Фашистри къастуналди виликди гьерекатзавай, — рикIел хканай, чинин, гъилерин ва бедендин хейлин чкаяр цIу кана, лацу хьанвай ветеранди. — Чна немсерин са шумуд гьужумдиз дурум ганай. Ахпа ахьтин вахт хьана хьи, чи патрумар куьтягь хьана ва абур хкидай касни, чкани амукьнач. Захъ къунши хуьруьнвини галай. Адал пис хирер хьанвай. За ам, къуьнел кьуна, тамук тухвана ва масадан вил хкIан тийидай чкадик саламат авуна. ХтайтIа, отделение алай чкадал са еке фур акъатнава ва зи юлдашрин са пай телеф, амайбурални  хирер хьанва. Гила вуч ийидайди хьуй? Зун, веревирдер хъийиз, цIурдал алай жуван юлдашриз куьмек гузни ахгакьнач,  фашистар атана ва абуру чун, чан аламайбур, кIватIна, лапагар хьиз, гьална.

Белоруссияда лагерда авайла чун са шумуд кас катна. Гьайиф хьи, яргъал агакьнач. КицIер галаз гуьгъуьна гьатай фашистри чун хкьуна ва кIеви гуьзчивилик кутуна. Мад катдай фикирни амукь тавун патал чун Италиядиз акъудна. За фикир гайиди тушир, немсери кьатIана, зун Сталиназ ухшар авай кьван. Гьа и кар себеб яз, зун фашистри акьван гатана хьи, «вун Сталинан вуж жезвайди я?» лугьуз. Зун гуржи туш, лезги я, Дагъустандай я лагьайлани, чIалахъ жедачир. Бязи вахтара офицерри зун, чпи тIуьн незвай кIвализ гъана, са пипIе акъвазардай ва, «Сталин капут» лугьуз, зун къалуриз, хъуьрез, ички хъвадай.

Са шумуд варз гьа икI фенай, ахпа чидач вуч хьанатIа, зи гьакъиндай дуьз малуматар гьатнани, зун абуру инжиклу хъувунач. Фашистри чи аскерриз рей гайила, чи лагерда авай есирар америкавийрин гуьзчивилик акатна ва абуру чаз лагьана: «Чна куьн азадзава, амма Сталина есирар я Сибирдиз суьргуьнзава, я яна рекьизва. Фикир ая, чна квез акъвазун ва Америкадиз атун теклифзава». Бязибур акъвазнай, амма зун хуьре папа, пуд веледди, багърийри гуьзетзавай.  Захъ хайи ватан Америкадив дегишардай  я руьгь, я хиял хьанач. Зун хьтин масадбурни советрин аскерри вахчуна ва чун хайи чкайриз рекье хтуна.

Эхь, ветеран вичин веледрин, уьмуьрдин юлдаш Мерзиятан патав хтана. Ада хейлин йисара хуьруьн колхозда жуьреба-жуьре кIвалахар тамамарна. Эхиримжи йисар Белиждин поселокда (1967-йисуз хуьруьнвийрин чIехи пай залзаладилай гуьгъуьниз гьаниз куьч хьанай) акъудна. Рухвайрикайни итимар хьана. Военный училище куьтягьай Гьажимурада полковникдин чиндив агакьдалди Советрин ва ахпа Россиядин армийра къуллугъна. Рагьметлу Абдуллагьа республикадин эцигунрин хел вилик тухуниз вичин къуватар серфна. СултIана хейлин йисара Москвадин метрояр эцигиз зегьмет чIугуна. Анвера респуб­ликадин финансрин идарайра кIвалахна.

Финнрин снайперар-дишегьлияр

Ахцегь райондин КьакIарин хуьряй тир Шагьмарданов Абдулгъаниди 1979-йисан 5-февралдиз рагьметдиз фейи дахдин архивриз вил яна. Адан дяведин ва уьмуьрдин рекьерикай ихтилатзавай документар ада чални агакьарнай. Абурай малум хьайивал, Шагьмарданов Камила фашистрин Германиядал Яру Армияди ва советрин халкьди Гъалибвал къазанмишунин кардик  вичелай алакьдайвал пай кутуна.

Бакудихъ галаз датIана алакъада авай кьакIави Ислама вичин хва Камилаз школада кIелдай мумкинвал яратмишна, ахпа ам Буйнакскдин педагогвилин училищедик кутуна. 1927-йисуз анаг акьалтIарай жегьил хайи хуьруьз сад лагьай пешекар-муаллим яз хтана. ТахьайтIа, хуьре ачухнавай сифтегьан школада маса хуьрерай тир муаллимри кIвалахзавай.

1930-йисар Кьиблепатан Дагъустандин­ дагълара секинбур тушир. Къачагъар, бандитар, советрин гьукумдиз акси ксар, дин­эгьлияр майдандиз экъечIнавай. Чкайрал­ тешкилнавай цIийи гьукумдин векилри абурухъ галаз женгни чIугвазвай. И кар патал­ абуру цIийи гьукумдин тереф хуьзвай, гъавурда авай, партиядиз, комсомолдиз гьахьнавай инсанар желбзавай, гьа гьисабдай яз — Шагьмарданов Камилни. Ада бан­дитрихъ-къачагърихъ галаз Самур дередин дагълара кьиле фейи са шумуд женгина иштиракна. Хинерин кьацI лугьудай чкада кьиле фейи женгина адал залан хер хьана.

Беден чкадиз хтайла, кIвалахал экъечI хъувурла, К. Шагьмардановаз Ахцегь райондин халкьдин суддай теклифна ва ам суддин секретарвилин къуллугъдал тайинарна. Везифаяр четинбур, жавабдарбур ва вахтни четинди тир. Вилик-кьилик квайбуру, къайдаяр хуьдай органра авайбуру законсузвилериз, гьахъсузвилериз рехъ гузвайдини адаз аквазвай. Ихьтин крар эхиз тахьай ам, хайи хуьруьн школадиз муаллимар герекзава лагьана, вичин кеспидал  хъфена­. Школада ада гьевесдивди хуьруьнвийрин аялриз кIелиз, кхьиз чирзавай, абур уьл­кведа ва республикада жезвай дегишвилерикай хабардарзавай. КIелунар мадни давамардай фикир авай жегьил итимдин мурадар I94I-йисуз башламишай дяведи михьиз барбатIна. Ватандин гьарайдал Камил гьа йисан декабрдиз фронтдиз фена.

Бандитрихъ, къачагърихъ галаз женгер тухвай тежрибалу аскер фашистрин азгъунвили, вагьшивилери ахьтин ажугъдал­ гъанай хьи, ада душмандиз инсафнач, гьар са женгина абур гзаф къирмишиз алахъна­. Гъилин пулеметдин, автоматдин иеси­ хьайи взводдин командирдин куьмекчи старший­ сержант Камил Шагьмарданова гьужумриз­ фидайла, жуьрэтлувилелди, дирибаш­ви­лел­­ди, юлдашриз чешне къалурна. 1942-йисуз адал кьвед лагьай сеферда хирер хьана. Госпиталра герек куьмек агакьай аскер мад фронтдиз рекье гьат хъувуна. Гьа и йисуз адаз кьве сеферда «Женгинин лайихлувилерай» медаль гана.

Украинадин сад лагьай ва Белоруссиядин фронтрин кьушунрихъ галаз санал инсафсуз душмандин хура акъвазнавай лезгиди садрани усалвал къалурнач. Фашист­рин кьушунра Финляндиядин снайперар тир дишегьлийрини къуллугъзавай. Командирди лагьайвал, абур пара устадлу пешекарар, таквадай чинерар хьтинбур тир, абуру чпиз гузвай тапшуругъар (частарин, батальонрин, штабрин офицерар, командирар­ тергун) гаф текъведайвал тамамарзавай.­ ­­­ Шагьмарданов авай взводдиз абурун­ «къай­­гъу чIугун» буйругъна. Аскерар пуд юкъузни­ йифиз нубатдалди, ксун тийиз, финнрин снай­перрин-дишегьлийрин гел жа­­­­гъуриз алахъ­на. Эхир абур авай чка чир хьана ва снайпер рушар вири кьуна. Ихьтин кьегьалви­ляй кьакIавидиз «Дирибашвиляй» медаль гана.

Советрин уьлкведин шегьерар, хуьрер азад хъийизвай, душман кьулухъди чукурзавай Камил Шагьмардановаз лап къати женгера иштиракун кьисмет хьана. Адаз вичин взводдай, дивизиядай гьикьван аскерар хкатнатIа, гьикьванбурал хирер хьанатIа акуна. 1943-1944-йисара адал пуд лагьай сеферда хирер хьана, амма абурувайни ам акъвазариз хьанач. Къалчахар, гъилер, кIвачер сагъар хъувурла дустарилай, юлдашрилай кьисас вахчуз фена ва Германиядин чилел кьван акъатна. ВикIегь дагъви Дальний Востокдиз фена, Япониядин винелни гъалибвал къазанмишуник вичин пай кутуна. Идан гьакъиндай адаз ганвай «Германиядал гъалиб хьунай», «Япониядал гъалиб хьунай» медалрини шагьидвалзава.

Аскервилин партал адетдинбуралди дегишар хъувур кьегьал фронтовикди беденда къуватар амай кьван гагьда Ахцегь райондин халкьдин судда, ахпа хуьруьн школада кIвалах давамарна. Адан намуслу зегьмет «Гьунарлу зегьметдай» медаль гуналди къейдна.

Ватандиз, халкьдиз вафалувилелди, намуслувилелди къуллугъай Камила уьмуьрдин юлдаш Айнадихъ галаз кIуьд веледдиз тербия гана, абур дуьзгуьн рекьел акъудна. Ахьтин ксар неинки веледри, гьакI абур чидайбуруни гьамиша рикIера хуьда.

Нариман Ибрагьимов