(Мердали Жалилован “Игитрин чил”  ктаб кIелайла авур фикирар)

Саки гьар сеферда, са вучтин ятIани къайгъуяр аваз, “Лезги газетдин” редакциядиз акъа­тайла, анин литературадин ва культурадин от­делдин редактор, зи дуст, машгьур шаир, публицист, таржумачи  Мердали  Жалилова  зун, вичин са цIийи ктаб багъишна, шадарда. Афе­рин!  КIвалахзава касди, галатун тийижиз…

Зун инал ада чи хайи газетдин чинрал чапзавай кьван эдебиятдинни медениятдин, сиясатдинни публицистикадин къенин йикъан­ важиблу макъалайрикай рахазвач. Абур чи кIел­завайбуру хушдиз, еке гьевесдивди кьабулзава.

“Игитрин чил” тIвар алай нубатдин ктаб ала­тай йисан эхирра “Мавел” чапханада акъуд­на. 224 чиникай ибарат я. Авторди ам заз “Омар Межидович! Игитвилиз баркалла­ чи рухвайрин!” автографни алаз пиш­кешна.

Адан кьилин фикир чи халкьдин, санлай чи чIехи Ватандин хатасузвал таъминарун  па­тал Украинада цIийиз кIвачел ахкьалтнавай фа­­шистрихъ галаз чи кьушунри тухузвай­ махсус серенжемдин женгера иштиракзавай баркаллу рухвайринни рушарин  игитвилер къалурун я.

Ктабдихъ галаз  таниш жезвай гьар сада сифтени-сифте ам ачухарзавай “Автордин гаф” кIелда. Ана М.Жалилова кхьизва: “Гьуьр­метлу кIелзавайбур! Куь вилик алай аямдин регьят тушир шартIара яратмишзавай касдин руьгьда кьиле физвай женг-гьерекат, берекат-мярекат гьихьтинбур ятIа раижзавай эсеррин кIватIал ква”.

Лап дуьз лугьузва авторди. Чун, чи уьлкве авай къенин шартIар регьятбур туш. Ша чна са вахтунда Максим Горькийди лагьай “С кем вы, мастера культуры?” суал рикIел хкин. Адан мана-метлеб чи къенин йикъара лап цIуд сеферда хци хьанва лагьайтIа, зун ягъалмиш туш. “Гьакъикъатдани, цIийи ктабдин авторди къейднавайвал, кьиле физвайди са гьихьтин ятIа гъвечIи “серенжем” ваъ, вири дуьнья сад хьана, кIвачел акьалдар хъу­вунвай фашизмди, Америка кьилеваз, Ев­ро­пади гилан аямда чал, чи Ватандал илитI­на­вай чIехи дяве — чIехи имтигьан я. Ихьтин шар­­тIара къене рикI авай, Ватан кIан­дай гьар сада адан таъсиб хвена кIан­завачни?!

Бес гьакъикъат гьихьтинди я? ЧIехи пай чи ватандашрилай тафаватлу яз, интеллигенциядин са бязи векилар уьлкведай катнава, адакай пис рахазва. Гьа идалди абуру чи душманрин тереф хуьзвачни?..

Садбур, бейтереф хьана, инлай кьулухъ вуч жедатIа лугьуз, кисна акъвазнава. Уьлкве­ кIе­­ве авай вахтунда ачухдиз гьукуматдин сия­сатдин тереф хвена, жегьил несилдин руьгь хкаждай рехъ кьуна, абурукай халис ва­танда­шар хьунин мурад рикIе аваз, вичихъ са бе­гьем­­ еке сагъламвални авачир яшлу касди, кьарай атIа­на, хсуси такьатралди инал чун ра­хазвай ктаб кхьин, чапдай акъудна, багъишун гьунар я!

Заз и виниз тир дережадин фикир лугьудай ихтияр куь гузва лагьайтIа, вуздин муал­лим яз, гьар юкъуз акьалтзавай жегьил несилдин векилрихъ галаз тарсар тухудайла, заз абурун гьеле бегьем чранвачир къанажагъда арадал къвезвай гьаларикай, сад-са­дав кьан тийизвай акси ихтилатрикай фад хабар жезва. Лугьун лазим я, ихьтин кимивилер арадай акъудиз, акьалтзавай несилар жуван Ватан, халкь кIандай уьтквем рухваяр яз тербияламишунин карда и чна гъиле кьунвай кIватIалдихъ авай важиблувал фикирда кьуна, за ам къимет авачирди яз гьисабзава!

Ктабдин кьилин игитдин таъсирлу къамат кIелзавайбуруз вири патарихъай ачухдиз къалуриз хьун — им автордин еке алакьун я. Россиядин Игит Энвер Набиеваз бахшнавай чIехи эсердин сифте гафуна къейднавайвал, автор­ди, уьмуьрдин гьакъикъи делилрихъ галаз санал художественный фантазиядикай менфят къачуна, кIелзавайдаз эсердай жанлу га­фар ишлемишуналди, чи халкьдин баркаллу хцин сагъ, битав къамат арадал гъанва. Гзаф шикилар, чан алаз, вилерикай карагзава:

Къурмишнава Чепе сувар,

ТIаратIрик ква къавар, навар.

Сазандарар ала кIвачел,

Кьабулзава кьуд патай эл.

Такабур я Шалбуздин пел,

Акваз вилик суварин вел.

— Игитриз хуьх вири кьепIер!

Баркалла ваз, ери — Чепер!..

Им гьихьтин кесерлу шикил ятIа килиг! Поэмада автор Энверан къилихдикай, адан къастунал кIевивиликай, уьмуьрда вири патарихъай хъсан эсер авур диде Сунадинни буба Альбертан тербиядикай, мектебда къачур­ викIегьвилин, жуьрэтлувилин тарсарикай гегьеншдиз рахазва. Ингье Ватан хуьдай вахтни­ алукьна. Диде-бубади, мукьва-кьилийри Эн­ве­р­ аскервилиз рекье твазва. Са куьруь вах­тун­да игитди вичиз танкар гьалунин пеше чирзава. Танк лагьайтIа, “гьулдандин шив — акунриз дев”, Энверан гъилив “вердиш хьанва, лиф хьиз”.

Днепр вацIал хьайи къати женгера Энвера лезгидиз хас кьегьалвал къалурзава:

Набиеван танкунай цIай

Фена, душман ягъиз кьацIай

Михьна бахча, михьна мектеб…

Катна душман, атIана еб!

Женгер садни кьвед туш. Масанал ла­гьан­ва:

ЦIай къвайила лишанчийрин

Луьлейрай,

Вай акъатна башибузукь

Келлейрай!

Душмандин пел хъиткьин жезва,

Хали хьиз.

ВацIун лепе дили жезва,

Иви физ…

Аламатдин кIвалах я: Украинадин чилел, Днепр вацIун патарив фейи къати женгера Ватандин ЧIехи дяведин вахтунда хиневи Гьазрет Алиева душмандихъ галаз хьайи женгина вичин гьунар къалурнай, Советрин Союздин Игитвилин тIвар къачунай! Энвер Набиева маса девирда адан гьунар тикрарна, Россиядин Игитвилин тIвар къазанмишнава! Бубайрин ирс рухвайри давамарзава!

Главнокомандующийди

Акъудна Указ:

Игитвиляй,

Ашукьвиляй Ватандал,

КIевивиляй

Намусдални Виждандал,

Дагъви хциз

Игитвилин

Гузва чIехи тIвар!

Энверан стха Рамзесани Дебальцево хуьдай чIавуз гьасаратдин майдандал ахвариз ракъурай душмандин шумудни са танк кIвачел хкана, гьа яракь чпел элкъуьрна, абу­рун тахт кукIварна! Адаз генералдин чин ганай. Чи лезги игит рухвайри къалурнавай кьегьалвилери, абурукай кхьенвай ктабди чи руьгьер тежер кьван шадарзавачни бес!

И тешпигьри чи гуьгьуьлар хкажзава, чи жегьилриз бубайрин къагьриманвилин рехъ хуьниз, ам давамаруниз эвер гузва. Идалди ктабдин манадин деринвал акьалтIзавач. Автор гзаф месэлайрал акъвазнава. КIелза­­вай­ди гагь Украинадин (Донбассдин), гагь Ах­цегь­рин, гагь Чеперин хуьруьн уьруьшрал акъатза­ва. Ибур вири игитрин чилер я! Ингье Ахцегьар­ни икьван чIавалди пуд зурба игитдалди (Валентин Эмиров, Гьазрет Алиев, Са­и­мат Ферза­лиева) машгьур тиртIа, гила кьуд лагьай игит — Энвер Набиев алава хъхьанва! Шарвили хьтин Игитдин ватанди игитар мадни гуда! Та­рихда гьатнавайвал, Чеперин хуьруь чи халкьдин дамах, чи лезги гьукумат арадал хкай пол­ководец Гьажи Давудни гана. Адан дувулар Че­пяй тирди успатзава. ИкI игитрин чилихъ еке тарих авайди раиж жезва. МасакIа женни ийидач!

Анализ гузвай ктабдин къиметлувал, винидихъ за гъанвай делилрилай гъейри, мад куь виниз хкажзава лагьайтIа, адан авторди тек са Донбассдал, Ахцегьрал, Чеперал сергьятламиш хьана акъваз тавуна, вири чи Ватан вичин хурув кьазва, вири чи халкьар, гьим гьи чIалал рахазватIани, чун “урусар — россиявияр” тирдакай лугьузва, чун сад-садав агудзава, тупламишзава. Анжах санал хьайила, чавай чи азадвал, абадвал хуьз алакьзавайдахъ инанмишарзава.

“Урусар чакай туш, абуруз гьуьрметни ге­рек авач”, — лугьузвай дуьньядин русофобар лянетламишун яз, авторди ачухдиз кхьизва:

Чун вужар я? Урусар я!

Чун дуьньядин намусар я!

Таъсиб хуьнин кукIушар я!

Чун Россия я,

Россиявияр я!

Чи къилих туш гъибетчивал,

Чара я чаз миллетчивал,

Чи къуват я зегьметчивал,

Чун Россия я,

Россиявияр я!

Халкьар — пара, Ватан сад я.

Кьисметдал чун вири шад я

Чун саналла — чун азад я!

Чун Россия я,

Россиявияр я!

Им, къе хьиз, инлай кьулухъни герек инан­мишвал тушни! Россиявияр хьунал дамахна кIанда!

Ктабдин мад са кьетIенвал квекай ибарат я лагьайтIа, авторди русофобриз ганвай жаваб, устадвилелди урус чIалаз элкъуьрна, “Литературная Россия” газетдин чинрани чап авунва. Арбен Къардаша авунвай къешенг таржумади лезги шаир Мердали Жа­лилован пак фикирар чи чIехи уьлкведин ви­ри халкьариз раижнава!

Донбассдикай ва донбассвийрикай автор­ди кхьенвай чIалар секинсузвал квачиз кIелиз хьун намумкин кар я.

Донбасс, Донбасс — игитрин чил,

Игитрин гьисс, кьел, иви…

Ни кьабулдач ихьтин гуьгьуьл?

ГьикI тарифдач бес за ви?!

 

Гьунарлу халкь — лежбер, фяле,

Имтигьанра руьгь — алмас!

Вижданлувал — мягькем къеле,

Къагьриманар — гьар са кас.

 

Ихьтин Ватан — фашистриз кван?

Инсафсузрин кIвачик руг?

И усалвал гьикI хиве кьан?

Пехърез жедан лекьрен муг?!..

Ихьтин гафар анжах хура къизгъин рикI авай, чи халкь, Ватан рикIин сидкьидай кIан­дай, адал кьару, чIехи экуь руьгь авай шаирдивай кхьиз жеда. Авторди, чи игитри душманар кукIварна, Ватандин азадвал хуьдайдал са легьзедани шак гъизвач. Ада инлай кьулухъ чи халкьди туькIуьрдай уьмуьр мадни гуьрчегди, фарашди жедайдак умуд кутазва:

 

Авайди туш маса кьисмет,

Чун — Ватандин дестекар!

Ягъиз тада вагьшийрив мет,

Чирда вуж я эркекар!

 

Шак алачиз, жеда къулай,

Къениндалай пакади!

Ватан патал рикIин ялав

Кьадайди туш руквади!..

Еке чка ктабда, поэмадилай гъейри, адалай­ тIимил метлеблу тушир веревирдери кьунва. Ирид чкадал пайнавай и ктабдин “Тарих вуч аламат ятIа?” кьили вичел иллаки кIел­за­вайдан фи­кир желбзава. Ина ганвай 14 материалди кIел­дай гьар садан рикIе ван ийи­да. Абур гьар сад лап гьа 14 ктабдин мана-метлеб куьруьз-яцIуз  ачухарзавай повестар хьиз я. Абур ватанпересвилин чIехи руьгь ва гьиссер­ тербияламишунин рекье чпиз эвез авачир хьтин затIар я. Абурукай тарихчийривай, поли­тологривай, адетдин муаллимривай гегьеншдиз менфят къачуз жеда. Мектебда авай аялриз и материалар теклифун, зи фикирдалди, чарасуз я.

ГъвечIи са макъалада ктабдин вири ла­йихлувилерикай лугьудай мумкинвал жезвач. Ам кIелна кIанда. Иллаки экуьнлай няналди компьютердихъ къугъвазвай жегьилриз и кIва­лах сифтени-сифте талукь я, гьакI абуруз­ тербия гузвай диде-бубайризни, муаллимризни, масабурузни.

И ва винидихъ лагьанвай теклифар фи­кир­­диз къачурла, зун ихьтин нетижадал къвез­­ва: ктаб урус чIалаз таржума авуна, виш экземплярдин ваъ, еке тираж аваз, маса мил­лет­рин ве­килривайни кIелиз жедайвал, чап авуна кIан­завайди я. ИкI хьайитIа, неинки са лезги­ мектеб­ра, гьакI Дагъустандин вири мектебра ватандашвал вуч ятIа къалурзавай ачух тарсар­ тух­ванайтIа, зи фикирдалди, ви­жевай кар жедай.

Гьа са вахтунда ктаб вири районрив, хуьрерин ва шегьеррин мектебрив агакьариз хьайитIа, (гьелбетда, министерстводин куьмекдалди)  мадни кутугай кIвалах жедай…

Шаирдиз яб гун:

Таб ийимир дяведикай,

Тапан гафар чукIурмир.

Раб ийимир деведикай,

Фагьум жуван кьацIурмир.

 

Хаин мийир игитдикай.

Усалармир игитвал!

Чан аламай мейитдикай

Душмандиз жеч бажитвал.

 

Душман рекьиз герек я къаст,

Герек я рикI гьулдандин!

Асланвилин герек я маст,

Пару кьакьан виждандин!

 

Гьайиф, гьикьван игит чанар

Фена, накьв жез, чилерик.

Азадвилин экуь фонарь

Хвейибур чи эллериз!

 

Эхь, ягъайбур душманриз цIай,

Къастар вагьши кайибур.

ЭкъечIайбур цIайни вацIай,

Гъалибвал чаз гъайибур!

 

Къе рахазва мецер наши,

Игитрикай шер ийиз.

АкI я, ама кьилер вагьши,

Айгьамривди хъвер ийиз.

 

Хер ийизва, рухуз рахшанд,

Таб тваз тежер къиметда.

Алатнавай хьиз я зарпанд,

Хаинвал тваз гьуьрметда…

 

Жериди туш Игит рекьиз

Са куьнивайни, садрани!

Гъед жеда ам, цава куькIуьз,

Ватандани, ядрани!

 

Таб ийимир дяведикай,

Таб тулайрин емек я.

Тахт жедайд туш магьфедикай,

Мейитриз ам куьмек я.

О.М.Гьуьсейнов,

философиядин  илимрин доктор, профессор,

Россиядин писателрин союздин член