Алай йисан 25-январдиз Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликова “Дагъустан” РГВК-дин майдандилай республикадин агьалийрин суалриз гегьенш жавабар гана. Мярекатдилай гуь­гъуь­низ республикадин журналистрихъ галаз кьилди гуьруьшмиш хьайила, региондин регьбердиз “квез гайи суалрикай гьихьтинбур бегенмиш хьана?” суал ганай. Ада са шумудан тIвар кьунай. Абурукай­ яз Бе­лиж поселокдин агьалидин (ада вичин тIвар малумар­нач­тIани) суални къейд авунай. Касди Кьиблепатан Дагъустандин агьалияр патал лап важиблу месэла къара­гъар­на. Хуьруьн майишатдин, багъларин, саларин макан яз, санани консервиярдай заводар авач. Виликдай авайбурни (Белиждин, Кьасумхуьруьн, Герейханован хуьруьн, Мегьарамдхуьруьн ва Дер­бентдин) тахьай мисал авуна. Вири районра багъларин, ципицI­лухрин, саларин майданар гегьеншарзава, амма гьасилзавай кьван суьрсет маса гу­дайла, фермерарни, хсуси майишатрин иесиярни кIеве гьатзава. Гьа­виляй Белижда консервиярдай завод чарасуз кардик кухтуна кIанда.

РД-дин Кьили и теклифдин тереф хвена. Гьа са вахтунда къейдна хьи, Белиж поселокдин агьалийрик секинсузвал кутазвай ва яргъал­ йисара гьял тавунвай месэлаяр мад ава. “Зун мукьвара аниз фида ва Белиж поселок авай гьалдихъ галаз мукьувай таниш жеда”, —  лагьана региондин регьберди.

Дугъриданни, Белиж поселокдиз виридан рикIелай алатнавай ва я алуднавай макан я лугьуз жеда. ЦIуд йисалай виниз поселокда яшамиш хьайи заз анин вири хъсан ва татугай крарикай хабар тир. 1966-йи­суз Кьиблепатан Дагъустанда залзала хьайила, Кьурагь райондин Хпежрин, Ахнигрин, Кьуьчхуьррин, Штулрин, СтIал Сулейманан райондин Гачал, Хив райондин Цацарин, Фригърин хуьрерин агьалийриз Белиж поселокдин мулкунал куьч жедай ихтияр гана ва ина цIийи магьлеяр арадал атана. Советрин Союз чкIидай йисара ина Къазахстандай кат хъувур хейлин лезгийрини кIвал-югъ кутуна. Районрин кьилера авайбуру, вири къулайвилер тешкилда лугьуз, хиве кьунар аву­найтIани, агьалийриз акур са затIни хьанач. Абуру гьукуматдин патай агакьай та­кьатрин (субсидийрин) гьисабдай кIва­лер эцигна, амай дердияр инсанрин чпин хиве гьатна. Чилик турбаяр кутунатIани, кранриз хъвадай яд атанач. Агьалияр къуяр эгъуьнуниз мажбур хьана. 55 йис алатайлани, инсанри гьа къуйрай акъудзавай яд ишлемишзава. Къанунралди къуйрин яд талукь органри ара-ара ахтармишна кIанзавайди я. Амма ахьтинбур авач.

Поселокдиз  куьч хьанвай агьалияр саки вири къу­лайвилерикай магьрум тир. Туьквенар бес кьадарда авачир. Аялар гзаф авайвиляй пуд школадал гуж акьалт­завай. Жа­ванриз, жегьилриз азад вахт менфятлудаказ акъуддай, итижлу крарал машгъул жедай я культура­дин, я спортдин, я маса идараяр авачир. Культурадин макан канвай. Адан чкадал цIийи дарамат эхцигзавачир. Агьалийриз яшайишдин рекьяй къулугъдай са идарани авачир. Поликлиникадивай, больницадивай (абурун гуьзчивилик патарив гвай Белиж, Нуьгди, Малахалил, Се­лиг, Лу­кIар, ЦIийи Фригъ, Кьурагь райондин Маллакент, Кумухъ, Арабляр, Аладаш хуьрерни акатзавай) вири агьалийрин игьтияжар кьилиз акъудиз жезвачир. Са куьчедани къир цанвачир. Геж хьиз, шегьреди­лай ракьун рекьин станциядал кьван фенвай рекье къир цанай. Гатуз куьчеяр руквади, зулуз, хъуь­тIуьз (чIи­мел вахтара) палчухди кьадай. Канализациядикай, тротуаррикай, паркарикай, аялрин бахчайрикай рахунни герек къвезвачир.

Гьа и месэлайрикай за (а вахтунда зун “Коммунист” газетдин штатдик квачир мухбир тир) милли ва “Дагъустандин правда” газетриз кхьенай. Райондин сагьибри “фактар дуьзбур, гьахълубур я, чна герек серенжемар кьабулда” лугьуз, жавабарни ганай. Амма вилериз дегиш жезвай са затIни аквазвачир. Вири гьа авайвал амукьзавай. 1973-йисуз за Белиж поселокдин агьалийрин дердийрикай “Правда” газетдиз кхьенай. Зи макъала КПСС-дин Да­гъустандин обкомдиз рекье хтунай ва анай Дербентдин райисполкомдин председатель Агьмед Назировни галаз итимар атанай. По­селокдин советда, зазни эверна, ра­хунар кьиле фенай. ЧIехи юлдашри, советдин председателдал алукь тавуна, “Прав­дадиз” чарар кьхьинай зи чинар канатIани, делилар авайбур тирди къейднай ва райисполкомдал са бязи месэлаяр мукьвал вахтара гьялун тапшурмишнай. Дагъустандин Министррин Советдини куьмек гудайдакай лагьанай.

Виридаз чизвай ва аквазвай шикил тир. Я райондин, я республикадин министерствойри, ведомствойри ва маса идарайри белижвийрин истемишунар, игьияжар кваз кьазвачир. Мукьвал-мукьвал гьа идарайриз агьалийрин патай арзаярни физвай. Эхир гьарайдин ван агакьна ва Белиж поселокдин советда ДАССР-дин Министр­рин Советдин ва Верховный Советдин (выездной) заседание, сессия кьиле фенай ва анал са шумуд ми­нис­терстводиз поселокда тухвана кIан­завай кIвалахрин гьакъиндай тапшуругъар ганай. Белиждин яша­йиш­дин, экономикадин месэлайриз талукь яз ДАССР-дин Министррин Советди кьилдин къарарни акъуднай. Республикадин бюджетдай чара ийизвай пулар, район арада авачиз, поселокдиз ахъаюнални меслят хьана. Са куьруь вахтунда и къайдадал амалнай, ахпа вири гьа куьгьне кьацIа гьат хъувуна. Гъиле пул авачиз нивай вуч жедай кьван? Белиждин тIварцIел ахъайзавай   гьа тIимил пуларни, райондин кьи­левайбуру къачуз, маса рекьериз серф­завай. Идакай заз поселокдин советдин председателри, ахпа администрациядин кьилери лагьанай.

Гафар гьакIанбур тахьун патал анжах са мисал гъида. Поселокда газдин линияр тухунин кIвалахрив эгечIун патал бюджетдай 300 агъзур манат (1990-йис) ахъайна. Герек вири документар туькIуьр­на, “Севкавтехмонтажгазспецстрой” управленидиз агакьарна. Вил алаз акъвазна. Амма Белиждиз къвезвай устIарар, пешекарар авач. Советдин председатель Зиядин Эмир­бегов, и кардай кьил акъудиз, Дербентдиз, Махачкъаладиз физва. КилигайтIа, документрал “Белиджи-1” кхьена, газдин кIвалахар поселокдивай 27 километрдин яргъа авай К. Марксан тIварунихъ галай совхозда тухузва. “Белиджи-2” кхьенвай документар шкафда саламатнава.

Белиж кваз такьунин са дуьшуьш заз Эмирбегова мад ахъайнай. “1990-йисалди поселокдик Лу­кIарин хуьрни акатзавай. Поселокда санлай 16 агъзур кас яшамиш жезвай.1989-йисуз уьлкведа Вирисоюздин перепись кьиле тухванай. Адан делилри чун лап тажубарнай. Белиж поселокдин агьа­лийрин кьадар 11 агъзурдал ахватнавай. Им акI лагьай гаф тир хьи, поселокдиз вири жуьредин продуктар, шейэр, товарар, пулар, кIвале­ра кудай цIи­вин, кIарасар гьа 11 агъзур кас бинедиз къачуна ахъайзавай. Идаз гьикI лугьудатIа заз чидач”.

ДАССР-дин Министррин Советдин махсус къарарди агьалийрик са гьихьтин ятIани умудар кутуна. Вири тахьайтIани, са бя­зибур кьилиз акъатнай. Поселокда агьалийриз яшайишдин рекьяй къуллугъдай комбинат кардик кутуна. Гамар храдай цех, профтехучилище, аялрин бахча, аптека ачухна. Школадин цIийи дарамат эцигиз (гилан Абас Исрафилован тIварунихъ галай гимназия) гъиле кьуна.

Амма хъвадай цин, медицинадин, куьчейрин, спортдин, культура­дин, жегьилрин месэлаяр кьулухъ яна. Абур къени тамамвилелди гьял­навач. КIвалахдай карханаяр, машгъул жедай туькIвей са чка ава­чир­виляй гзаф жаванри, жегьил­ри тахсиркарвилериз кьил язава.­

Советрин Союз чукIурайла, Ельцина “кIани кьван азадвилер” гайила, чи республикада халкьарин милли гьерекатар, тешкилатар, фондар арадал атана. Белижвияр гьатнавай четин гьалдай акъудун патал “Садвал” тешкилатди Да­гъус­тандин чIехибурун вилик месэла эцигна: Белиждикай я шегьер, я Белиждин район авун.  А вахтунда республикадин кьиле акъвазнавай Мегьамедали Мегьамедов и истемишун-теклиф кьилиз акъудизни гьазур хьаналдай. Амма вучиз ятIа­ни и карни кьиле фенач. И кардиз гзафни-гзаф а вахтунда Дербент райондин “шагьни пачагь” хьанвай Саид Къурбанов акси ялдай. Адаз Белижни, адан патав гвай лезги хуьрерни вичин пацукай хкудиз кIанзавачир. Гьа икI хьунни авуна. Белиждикай шегьер, район авуниз талукь гафар гьа гафар яз амукьна. И кардик умуд кутунвай агьалийрин рикIер мадни тIар хьана.­

Редакциядиз кIвалахал хтайлани, за жуван районэгьлияр, хуьруьн­вияр яшамиш жезвай поселокдин уьмуьр гуьзчивиликай хкуднач. Жуьреба-жуьре йисара агьалийрик секинсузвал кутазвай месэлайрикай,  Белижда авай гьаларикай милли газетдиз “Чун кваз кьазвачир”, “Куьчейрин “пачагьар”, “Белиж накь ва къе”, “Рабочий клубдиз атана”, “ЦIийивилерихъ цIигел я”, “Жавабдарвал аннамишуналди”, “Чибур я” ва маса макъалаяр акъудна.

Агьалийрин сагъламвилин къаравулда акъвазнавай идарайрал гьалтайлани, Белиж поселок лап кьулухъ галамай. 35,8 квад­ратный километрдин майдандал экIя хьанвай чкада “тади куьмекдин” станция авачир. Четин гьалда авайбур къутармишиз, “тади куьмек” Дербентдай къведай. Я ам ­агакьин, я… Арза­яр гзаф хьайила, и нукьсан арадай акъудна. Амма больница, поликлиника къенин истемишунриз жаваб гузвайбур туш. Дараматар гъве­чIи­бур, дарбур я. Ка­бинетар бес жезвач­. Гьаниз килигна, са кьадар азаррин ви­лик пад кьадай пешекарарни авач.

Вири и дердияр ва агьалийрин арзаяр фикирдиз къачуна, 2000-йисуз поселокда больницадин еке да­рамат эцигунин проектар гьазурна. Администрацияди чилни чара авуна, ам жугъундани туна. Анал сиф­те­гьан хандакIарни яна, ракьун­ни бетондин зурба плитаяр хан­дакI­рани туна. Гьа иналди вири акьалтI­на. Дербент райондин адиминистрация­дин кьил Къурбан Къурбановахъ га­лаз интервью ийидайла, за адаз “боль­ницадин дарамат эцигунив мус эгечI хъийизвайди я?” лагьана су­­ал ганай. Ада дамахдивди икI лагьанай: “Больницади са поселокдин ваъ, адан къваларив гвай вири хуьрерин агьалийризни (санлай 35 агъзур кас) къуллугъда. Да­рамат эци­гиз­ гъиле кьурла, пулар чара аву­нин месэла кьулухъ яна. Гила республикадин та­лукь вири идарайрихъ галаз меслят хьанва ва мукьва­ра чун ам эхцигунив эхгечI­да”. Гьа­йиф­ хьи, и гафарни тапарриз элкъвена. Больницадин дарамат эцигиз чил чара авурла, адан патав са дарамат, кIвал гвайди тушир. Гила и чил баябандиз ама, амма къвала­рив­ элкъвена кIвалер, туьквенар, базаяр, заправкаяр пайда хьанва. Па­ка са­да гьа чилин иесивални хъийи­да.

Советрин Союз чукIурдалди, поселокда 72 кархана, идара, майи­шат, база авай. Къе абурукай са пай­ни амач. Виридалайни кар алайди, поселокдин агьалийриз кIвалах гузвайди консервиярдай завод тир. Къазанжияр арадал гъизвайди ва республикада кIвенкIвечи карханайрик акатзавайди тиртIани, амни барбатIна. Вишералди инсанрин уьмуьр, кьисмет адахъ галаз ала­къада авай. Вири тергна.

Белиждин консервиярдай заводди гьар йисуз Кьиблепатан Да­гъустандин вири районрин хуьруьн майишатдин зегьметчийри гьасилзавай суьрсет кьабулзавай. 8-10 агъзур тонндив агакьна по­ми­до­­рар, 7-8 агъзур тонндилай виниз емишар, 2 агъзур тонн ципицIар ва гьакI афнияр, маса майваяр… Абу­рукай­ 35-40 миллион шартIунин банка консервияр гьазурзавай: ми­жеяр­, компотар, маринадар, повидлояр, мурабаяр, салатар, цукатар, пю­ре­яр, ширеяр… “Дагконсерв” объ­единенидик а вахтунда консервиярдай 24 кархана акатзавай. Белиждин завод гьамиша сифтегьан жергейра авайди тир.

Завод агална, чи районрин емишар, салан майваяр гьасилзавай зегьметчийрин фуни атIана. Акваз-акваз, чи агьалийри багъларни, саларни хкудна. ГьикI лагьайтIа, гьасилзавай суьрсет агакьардай чка амачир.

Поселокда агьалийриз са жуьредин кIвалах гузвай гамар храдай цехни, агьалийриз яшайишдин рекьяй къуллугъдай комбинатни, “Даг­­­потребсоюздин”, Кьасумхуьруьн, Герейханован, Мегьарамдхуьруьн консервиярдай заводрин базаярни, емишар, салан майваяр кьабулдай пунктни, чкадин ПМК-ни, автобазани, чехирардай заводни… амукьнач. Поселокда авай ругуд школадин дараматдикай кьуд куьгьнебур, къенин истемишунриз ер­ли жаваб тагузвайбур я. Бязи хуьрерин аялриз алава образование гузвай идарайра 20-25 касди кIва­лахзаватIа, Белиждин гьахьтин ида­­рада авайди анжах 7 кас я. Къени поселок канализациядин сетрикай, культурадин имаратрикай магьрум я. Чарасуз гьялна кIанзавай ва агьалияр кIеве твазвай маса месэлаярни ава.

Эхиримжи йисара Белиждин ад­министрациядин кьиле кар алакь­дай тешкилатчи Рамиз Гьабибулаев акъвазнава. Ада поселокдин собранидин депутатрин, карчи инсанрин, карханайрин иесийрин, спонсоррин куьмекни галаз поселокда алишверишдин базаяр, центраяр, фирмаяр, еке туьквенар, меж­лисрин залар, хсуси карханаяр, цехар, АЗС-ар кардик кутунва, са шумуд куьчедиз къир цанва, куьчейра эквер тунва, инсанриз къе­къве­дай чкаяр авунва, парк арадал гъанва. Аялрин бахчадин, школадин цIийи, спорткомплексдин дараматар патал чилер хкянава. ЦIийи магьлейриз газдин линияр тухванва­. Куьгьнебур цIийибуралди эвездай (12 километр) проектар гьазурзава.

Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликова журналистриз, чкадал фена, поселокдин вири гьаларни чирда лагьанай. Белки, гила кьванни  къайгъу чIугван, арадал крар къвен, цIуд йисаралди акIа­­­дарнавай месэлаяр гьялин.

Нариман  Ибрагьимов