Махар… Ни кIелзама къе абур, ни ахъайзава мах вичин аялдиз? Низ чизма лезги халкьдин махар? Вишдакай — садаз. Агъзурдакай сада къе аялдиз дидед чIалалди мах ахъайзава. Белки, ахьтинбурни авач жеди…
Мецин яратмишунар халкьдин руьгьдин бине, миллет хуьдай зурба такьат я. АкI туширтIа, гъавурда авай, гъил агакьзавай халкьари чпин фольклор акьван мукъаятдиз хуьдачир. Алай девирда жуьреба-жуьре фондар пайда хьайила, чи къунши халкьарин фондар эвелни-эвел чпин аялар патал чIагай ктабар, махар ва мектебра бес тежезвай учебникар чап авунив эгечIайди я…
Латиницадин эвездиз 1928-йисуз кириллица атайвалди, чи алимар хуьрера мецин эсерар кIватIунив эгечIнай. А зегьметрин нетижа яз, Агъалар Гьажиева 1941-йисуз “Лезгийрин фольлор” тIвар алаз илимдин еке кIватIал чапдай акъуднай. Адалай кьулухъ махар кIватI хъувунин гуьгъуьна хьайи алимар авани-авачни заз чидач, амма заз малум тир махарин вири кIватIалрин бинеда гьатнавайбур гьа Агъалар Гьажиеван ктабдай къачунвайбур я.
ГъвечIи несилдив дидед чIал ахгудунин карда махунин метлеб зурбади я. Махар неинки машгъулардай, гьакIни акьул, тербия гудай, дидед чIал рикIиз чими ийидай, руьгьдик кужумардай марагълу ихтилатар я. Аялар патал махарин ктаб гьазурдай чIавуз за фикир гайивал, 6-12 йисарин яшара авай аялриз талукь халкьдин махар, гьайиф хьи, чаз лап тIимил ама. Якъин, авай жеди, амма абур чна квадарнава: кхьенач, хвенач, кьилдин ктабар яз аялрин гъиле вуганач. 2022-йисуз за фад акъатай махарин кIватIалрай жагъайбурал, аял чIавара бадейри, диде-бубади, мукьвабуру ахъайна, жуван рикIел аламай махарни алава хъувуна, аялар патал 14 мах авай ктаб чапдай акъуднай. Алай вахтунда за чIехибурузни, вири яшарин аялризни талукь махарин кIватIал гьазурзава ва хиве кьан: зун лезги махарин гуьрчегвилел гьейран хьана амукьнава!
Аялар патал шаз акъуднавай “Лезги халкьдин махар” ктаб урус чIалаз таржума авуна, “Куьтягь тежедай мах. Лезги халкьдин махар” тIвар алаз, Санкт-Петербургдин “Четыре” издательствода чап хъувунва. Тираждин са пай издательстводи Россиядин регионра вичи маса гуда лагьайла, заз икI авун дуьз акуна. Зи мурад чи махарикай зурба уьлкведин маса халкьаризни чир хьун, гьакIни дидени буба чара миллетрин хизанра чIехи жез, дидед чIал течир аялрив лезги махар агакьарун тир. Гаф атай чкадал лугьун, урус чIалаз таржума авунвай лезги махарин “Сказка без конца. Лезгинские народные сказки” ктаб “ОЗОН”-да маса къачузни, “ЛИТРЕС”-да онлайн-къайдада кIелизни жезва.
Герек яни чазни чи аялриз къе, 21 лагьай асирда, махар кIелун, абур чир хьун? Гъиляй айфонарни гаджетар вегьин тийизвай несилдиз махуни вуч гуда? Куь фикиррихъ галаз санал зи тIварцIихъ гзафбуруз течидай хьтин са махни ракъурнайтIа, генани хъсан кар жедай.
Пакизат Фатуллаева
