Июндин сифте кьилера Мегьарамдхуь­руьн райондин са жерге хуьрера пайда­ хьайи инфекцияди еке гьарай-вургьай къа­рагъарнай. Руфунин азаррик азарлу хьайи 400 касдилай гзаф агьалияр, куьмек тIа­лабиз, медицинадин идарайриз атанай. И хци месэладикай федеральный СМИ-рани кхьенай. Республикадин кьиле авайбуру та­ди серенжемар кьабулна, герек тир вири­ куьмекар гуналди, райондин гьукумрилай, медицинадин, санитариядин къуллугърилай­ крар гуьнгуьна хутаз алакьна. ЯтIани хуьрерин агьалийрикай инфекциядин дуьшуьш тикрар хъхьунин къурху хкатнавач. Абуру лугьузва хьи, Чепелрин чешмедай хъвадай яд къвезвай турбайри чка-чкадилай, гьа виликдай хьиз, «фонтанар» гузва. Гьа виликдай хьиз, яд михьна хлорироватзавач. Мегьарамдхуьруьн бязи магьлейра, гьа виликдай хьиз, хъвадай яд ерли авач. Куьгьне гьамам — куьгьне тIас: зирзибилрин хъуртар цIийибурни арадал къвезва. Гьа ихьтин гафар-чIалар къекъвезва райцентрадин жемятдин арада. Наразивилин хци ихтилатар ван къведа амай хуьрерин агьалийрин сиверайни. Идара ийизвай къуллугъчийриз хуш тежезвай гафар-чIалар. Амма гьакъикъат гьихьтинди я?

Гьакъикъат, гьич тахьайтIа, гьакъикъатдиз мукьва гьал чир хьун патал жавабдарвал нин хиве твазватIа (райондин админис­трациядин), гьадахъни яб акалун чарасуз­ я. Чна Мегьарамдхуьруьн райондин адми­нистрациядин кьилин заместитель Тимур­ Тегьмезовахъ галаз суьгьбетзава. Къейд ийиз кIанзава хьи, агьалийри лугьузвайвал, Т. Тегьмезов савадлу, кардин гъавурда авай пешекар, вичин патав къвезвайбурухъ галаз рахаз чидай, абуруз куьмек гуз алахъзавай ва таб квачир къуллугъчийрин жергедай я. Куьрелди, инсанри адаз гьуьр­метзава.

– Тимур Ламетулагьович, зун гъавурда акьазва, тек са Мегьарамдхуьруьн районда ваъ, уьлкведин гзаф маса шегьеррани, районрани зирзибилдин мес­элади агьалийрик секинсузвал кутазва. Алатай йисара Урусатдин бязи шегьерра ва районра хци гьалара кьиле фейи «мусорный бунтарин» нетижада муниципалитетрин регьберар къуллугъдилай­ алуддай чкадал гъана. ЦIийи регьберар атайлани анра наразивилер давам жезва. Аквазвайвал, им асантдиз гьялиз жедай месэла туш. Вучиз четин я? И рекьяй крар гуьнгуьна тун патал районда гьихьтин серенжемар  кьабулзава? — хабар кьуна за.

— Месэла, гьакъикъатдани, регьятди туш. 89-федеральный закондин бинедаллаз­ районрай зирзибил тухун патал респуб­ликада региондин оператор тайинарун, муниципалитетди зирзибил (ТКО) кIватIдай тадаракламишнавай майданар гьазурун лазим я. И майданрал кIватIнавай ТКО операторди­ зирзибил дашмишдай махсус стан­ция­дал ва анлайни зирзибил сортировка ийидай, гьялдай Дербентдин заводдиз тухун герек я. Амма зирзибил дашмишдай станция гьеле гьазур туш. Заз хабар авайвал, завод ишлемишиз вахкуниз мукьва хьанва.

Региондин гьамишан оператор гьелелиг тайинарнавач, республикадин Минприродади вахтуналди кIвалахдай операторар тайинарнава. Чи райондиз къуллугъ авун патал — МАО «Сервис — Дербент». И идарадихъ бес кьадар техника авач. Адалай гьатта Дербент шегьердиз герек къайдада къуллугъ ийиз, ана кIватI жезвай зирзибил вахт-вахтунда тухуз алакьзавач. Районда зирзибил кIватIдай 85 майдан туькIуьрнава. Абур гьар юкъуз михьна кIанзава. Техника авач, зирзибилдин гьамбаррал кIвалахиз хуш авайбурни авач — мажибар гъечIибур я. Чи районда и кар чна жуван къуватралди кьилиз акъудзава: зирзибил Избербашда туькIуьрнавай махсус майдандал тухуз­ва. Техника чазни авач. Авай машинар, са юкъуз­ кIвалахайтIа, пуд юкъуз ремонтда­ жезва. Запчастар гьатзавач. Гьавиляй, нагъд пул гана (бюджетда и рекьиз такьатар­ чара авунвач), чIехи самосвалар паталай кирида кьуниз мажбур жезва. Райондин кьил бизнесменрихъ галаз меслят хьанва­, абуру куьмек гуда ва зирзибил кIватIдай техника чпи къачуда лагьана хиве кьунва. Гьалар хъсан хьун герек я. Акван, килигин.

(Чи суьгьбет райондин кьил дегиш жедалди вилик хьайиди я. «Лезги газетди» гьеле хабар гайивал, Сергей Меликован указ­далди Мегьарамдхуьруьн райондин регь­бервилин везифаяр вахтуналди тамамарзавайдан къуллугъдал икьван чIавалди «Газпромдин» къурулушра кIвалахрал хьайи Нариман Ражидинович Эфендиев тайинарнава. Заз хабар авайвал, райондиз гьамиша куьмекар гузвай, Москвада яшамиш жезвай бизнесмен Леонард Нагъиевич Нагъиева хиве кьур зирзибил кIватIдай техника, къачуна, кардик кутунва. Баркалла вичиз! ЖКХ-дин начальник Аслан Эфендиеван гафарай, гила зирзибил гьар юкъуз­ кIватIзава, хъуртар амач. Агьалийрини и кар тестикьарзава. Анжах им зирзибилдин месэла районда тамамвилелди гьялнава лагьай чIал туш. И месэладал чун макъаладин эхирдай хкведа).

– Райондин агьалияр хъвадай целди таъминарун рази тежедай гьалда аваз хейлин йисар я, — давамарзава чна ихтилат Т. Тегьмезовахъ галаз. – Мукьвал вахтара хъсанвилихъ дегишвилер хьуник умуд кутаз жедани? Алатай гатуз хьиз, са жерге хуьрера инфекция чкIай хьтин дуьшуьшар тикрар тахьун патал вуч ийиз­ва?

— Хъвадай целди таъминарун, дугъриданни, тарифдай гьалда авач. Июндиз инфекцияди зарар гайи кьуд хуьруьз пуд турбадай яд тухузва. Абурукай кьвед 1968 ва 1988 йисара эцигайбур, лап куьгьне хьанвай, ишлемишдай вахтар фадлай алатнавайбур я. Пуд лагьайди, цIийиди, 2013-йисуз эцигна. Гьа девирдилай кардик кутуна ишлемишзаватIани, ам икьван чIавалди са гьихьтин ятIани себебралди официальнидаказ, документралди тестикьарна, ишлемишиз вахканвачир. Мукьвал-мукьвал аварияр куьгьне кьве линиядал жезва: гьар гьафтеда 2-3. Саки 80 процентдив агакьна агьалийри гьа и кьве линиядай къвезвай цикай менфят къачузва. ЖКХ-ди  абур датIана къайдадик хьун патал вичин къуватралди вири чалишмишвилер ийизва. Амма гьикьван «пинеяр» хъияда? Йисан эхирдалди 600 метр турбаяр дегишарун пландик кутунва. И кар патал чна проектдинни сметадин документар гьазурнава, 2,5 миллион манат пул герек жезва.

Куьгьне кьве линиядин инвентаризация тухвайла, малум хьана хьи, санлай къачурла, 8,2 километрда турбаяр дегишарна кIанзава. Лазим тир гьалда тадаракламишна, и месэла кьилиз акъудун патал агъа кIан 35-40 миллион манат пул герек жеда. Хуьрерин къенепатан, куьгьне хьана, дегишарна кIанзавай сетрикай зун гьеле рахазвач. Райондихъ авачир еке такьатар герек къвезва.

– Турбайрай тухузвай яд, хлор яна, гьазуриз жезвани?

— И месэлани лап четиндиз акъвазнава. Чахъ авай мумкинвилериз килигай гьалда яд, хлор яна, гьазурзава. Гъилин кIвалахрин къайдада. Шегьерра эцигнавай хьтин чIехи гидролизный установкаяр чахъ авач. Ахьтин установка багьа тадаракрикай ибарат я. Яд къачузвай гьар са чешмедиз кьилдин вичин установка герек я. Хъвадай целди централизоватнавай къайдада таъми­нарзавай шегьерда гидролиздин тадаракар сад-кьвед бес жезватIа, яд къачузвай чешмеяр гзаф авай чи райондиз тадаракарни гзаф герек жезва. Ахьтин пулар райондихъ авач. Гьелелиг чна Чепелрин чешмедал эцигдай са установка къачун планламишнава. Идалай гъейри, тадаракрал кIва­лахдай пешекарарни гьазурна кIанзава, — лагьана, кардин гъавурда аваз, ЖКХ-дин кIва­лах хъсанариз рикIивай алахъзавай Тимур Ламетулагьовича. Амма, халкьди лугьудайвал, «сад ава рикIиз кIанивал, садни — жеривал», мумкинвилер, герек тир чарасуз шартIар хьун. РикIиз кIанивал авун патал бес кьадар пулни кIанда. Виш миллионралди. Пул авач.

Веревирдер ийиз тадай малуматар.

Тапарар туш, хабарар я. Интернетда­ ма­­лумарнавай хабарар. «Къелемдалди кхьен­вай затI нажахдалди кукIвариз жедач» — гьакI лугьуда кьван инсанри. Интернетдиз акъатнавай хабарарни гьакI я — абур гьамишалугъ амукьзава.

Гьа икI. Хабар гузва хьи, чи уьлкведа­ гьар йисуз 70 млн тонн зирзибил (ТКО — твердые коммунальные отходы) арадал къвезва. И рекъем йисалай-суз хкаж жезва. Экологиядиз, инсандин сагъламвилиз гзаф зарар гузва. 2019-йисан январдиз Россиядин Президентдин Указдалди «Российский экологический оператор» (РЭО) тешкилна. Госкомпанияди ГКО кIватIунин ва гьялунин кар къайдаламишун, гуьзчивилик кутун, реформа тухун ва агьалийрин итижар хуьн герек тир. «Зирзибилдин реформа» тухуз вад йис хьанва. Президентди госкомпаниядин вилик эцигнавай месэлаяр гьялиз адалай алакьзавани?

Реформади са хийирни ганач лугьуз жедач. Тайин агалкьунар авазва. Амма гзаф инсанри хъсан дегишвилер гьиссзавач,­ хейлинбуру «зирзибилдин месэла» пис хьанва лугьузва. Зирзибилдин реформа кьиле физвай гьалдилай неинки агьалияр нарази я. ОНФ-дин, Россиядин экологиядин рекьяй гьерекатдин ва РСПП-дин эксперт, эколог, инженер-физик Андрей Рыбальченкоди хабар кьазва: «Вучиз эцигна кIанзавай 868 объектдикай 5 йисан девирда эцигнавайди­ анжах сад я»? Белки, экспертдин гафар гьахъсузбур ятIа? Амма гьукуматдин­ чиновникрини гьисабзава хьи, вад йисан девирда реформа тухуниз харж авур 210 млрд. манат такьатри гуьзлемишзавай менфят ганач. Гьеле гатфариз Федерациядин Советдин спикер Валентина Матвиенкоди реформа кьиле физвай гьал хцидаказ критика авунай. Ада алатай йисуз регионрин операторри агьалийривай ва идарайривай­ кIватIай 280 миллиард манат гьинихъ фенатIа ва абурал гуьзчивал ни тухузватIа, месэла къарагъарнай. Гила, октябрдин сифте кьиляй, РЭО-дин векил, департаментдин регьбер Андрей Рудакова хабар гайивал, зирзибил кIватIна, дашмишунихъ къачузвай гьакъи 10 сеферда хкаж хьун мумкин я. (!?). Дили хьанвани?!

Мадни интернетда хабар гузва хьи, Татарстанда зирзибилдин месэла гьялзавай кардиз талукь яз Казанда республикадин регьбер Рустам Минниханованни РЭО-дин гендиректор Денис Буцаеван гуьруьш кьиле фена. И гуьруьшда журналистри а кардиз кьетIен фикир гана хьи, «уьлкведин «кьилин зирзибилчидин» чапла гъилихъ Швейцария­дин Rolex фирмади акъудзавай, михьи лацу къизилдин багьа сят галай. Браслетни — михьи къизилдин». ИтIи-битIийра гъил экъуь­рунал рикI алайбуру­ меркездай мугьманвилиз къвезвай маса чIехи къуллугъчийрин (месела, просвещенидин министр Кравцов) гъилихъни гьа и фирмадин сятер жезвайди, абурухъ багьа къиметрин иномарка машинар авайдини кхьизва. Журналистри и сятерин юкьван къиметни чирна: тахминан 1-2 млн. манат. Мадни абуру чирна хьи, сятер виликамаз гузвай заказралди гьазурзава. Мадни абуру чирна хьи, дуьньяда машгьур фирмадин ватан Швейцария экологиядин рекьяй дуьньяда виридалайни михьи уьл­кве я. Ана зирзибилдин гьич са гьамбарни, полигонни авач. Вири зирзибил завод­ра гьялзава, адакай цIийи продукция гьазур­зава, зирзибил электроэнергиядиз элкъуьрзава. Чаз им аламатдин кар хьиз аквазва. Чна, вутIдатIа тийижиз, цIай яна, кузвай ва я полигонра «кучукзавай» зирзибил Швейцариядин заводри къунши уьлквейривай хушвилелди маса къачузва. ЦIийи продукция гьазурун патал къиметлу хаммал яз. Аку садра! Зирзибил «лацу къизилдиз элкъуьриз», абурукай суьгьуьрчияр хьанвани? Ваъ. Гьакъикъат гьахьтинди я.

Къейд.

Чи Ватанда — Россияда, чи халкьарин арада чпин гъилихъ къизилдин сятер галачир, «европайра» авачир хьтин надир бажарагълубур гзаф ава: инженерар, алимар, зегьметчияр. Абур «европайри» пехилвалдай, суьгьуьрдиз ухшар авай, хийир­лу гьакъикъат арадал гъиз алакьдайбур я. «Жеривал» чаз виридаз «кIандайвилиз» элкъуьриз алакьдайбур. Амма гьелелиг чи крар «сад — кIанивал, садни — жеривал» лугьудай гьалара ава. Гьа са вахтунда а карди руьгь кутазва хьи, чи Президент Владимир Владимирович Путина алай вахтунда уьлкведа къайда тун патал кьабулзавай серенжемри, иллаки идара авунин вине авай федеральнай къурулушра коррупциядихъ галаз женг гужлу авуни халкьдин умудар мягькемарзава, ихтибарвал хкажзава.

Абдулафис Исмаилов