ООН-дин эвер гуник кваз 1987-йисалай инихъ 26-июнь виридуьньяда наркома­ниядихъ ва наркобизнесдихъ галаз женг чIуг­­­вадай югъ яз къейд­­­зава. ИкI махсус югъ тайинарунин себеб ам я хьи, дуьньядин сообществодиз, яни гьар са уьлкведиз  и гзаф чIуру тIегъуьндикай авай хаталувал лап ­екеди я.

 Наркомания — им наркотикар  (анаша, гашиш, героин, спайс ва икI мад) ишлемишун себеб яз арадал къвезвай, инсаният терг хьунал гъизвай гзаф залан азар — тIегъуьн я. Тарихдай аквазвайвал, нарко­­ма­ния лап фадлай малум я. ИкI, махсус­ ли­­те­ратурада кхьизвайвал, тирьяк (опий) хьтин наркотик квай шейини ийизвай таъ­сир­дикай Средиземный гьуьлуьн рагъ­экъечIдай патан халкьариз гьеле лап фад хабар  авай. Кьиблепатан Азиядиз опийдин тум Александр ­Македонскийдин кьушунри чи эрадилай виликан девирдин IV  виш лагьай йисара гъанай.

XVII асирда а зегьер Индиядай Кефердинни РагъэкъечIдай патан Азиядиз чкIана. Ам къвердавай Европадин государствойрани  пайда жез хьана. Тирьяк наркотик  Иранда, Пакистанда, Индияда, Египетда ва масанра иллаки гегьеншдиз чкIанвай.

Сифтедай тирьяк ва адан препаратар, тIал секинардай дарман яз, медицинада ишлемишиз башламишна. Ахпа къвез-къвез наркоманиядиз элкъвена. Наркотикар маса гунилай иллаки Японияди еке хийир къачуз хьана. Гуьгъуьнлай Япониядин гьерекатриз Сад хьанвай Миллетрин Организацияди инсаниятдин вилик тахсиркарвилериз хьтин къимет гана. Лугьун лазим я, наркотикар эхиримжи вахтара виринра чкIанва. И зегьер чи уьлкведиз иллаки Афгъанистандай, Тажикистандай, Юкьван Азиядин виликан республикайрайни гъизва. Абурун рекьерни Дагъларин уьлкведай физва. Экстремистри, и кардикай менфят къачуна, чпин чIуру ниятар кьилиз акъудзава. Гьикьван гьайиф къведай кар ятIани, бязи дагъвиярни чIуру рекье гьатнава, хвешхвеш ва канабар цунал машгъулбур ава. Гьам дагълара, гьам дуьзендин районрани.

Къе Россияда, тайин делилралди, 600 агъзурдалай виниз наркоманиядик азарлу инсанар ава. 8,5 миллион кас россиявийри ара датIана наркотикар ишлемишзава. Гьа жергедай яз 1,5 миллионди героиндикай “лезет хкудзава”. Дуьньядин халкьари ишлемишзавай героиндин 20 процент Россиядал гьалтзава.

Дагъустандин наркологиядин гьеле
тестикь тахьанвай эхиримжи делилралди, 2017-йисан 1-январдалди республикада 6097 ­наркоман ава. Социологиядин ва медици­надин ах­тармишунрин делилралди, Дагъустан Рес­­публикада 10 агъзурдалай гзаф агьа­лий­ри датIана наркотикар ишлемишзава, 20 агъ­зур­да са шумуд сеферда абурун дад акунва.­

Малум тирвал, 8-10 йис идалай вилик, вири Россияда хьиз, чи республикадани наркотикар квай ва бейнидиз таъсирдай шейэр ишлемишунал, чукIурунал гуьзчивалдай ор­ганар тешкилиз башламишнай. Вучиз ятIани, алатай йисан эхирра абур чукIурна, къенепатан крарин къурулушрихъ  галаз сад хъувуна. Алай вахтунда Россияда агьалияр наркотикрик акатунин дережа аквадайвал хкаж хьанва. Наркотикар медицинадиз талукь тушиз ишлемишун гегьенш жезва. Наркотахсиркарвилерин кьадар са шумуд се­фер­да артух хьанва. Тешкиллу тахсиркарвилерин дестеяр са къатда арадал къвезва. Региональный ва международный наркодиллеррин кьадарни  тIимил жезвач. Чинебан ла­бора­торийрани подвалра гзаф кьадарра ­синтетикадин наркотикар гьасилзава. Чи уьл­кведиз контрабандадин къайдада наркотикар гъун давам жезва. Лагьана кIанда хьи, и ме­сэ­ла гзаф важиблуди я, вучиз лагьайтIа чи республика Азербайжандихъ, Туьркменистандихъ, Къазахстандихъ галаз алакъалу я. Ан­рай чиниз ва гьакI масанризни наркотикар къвезва.

Кар алай месэлайрикай сад мадни ам я хьи, эхиримжи вахтара полицейскияр за­кондалди ихтияр ганвай наркотикрин оборот­дални кваз гуьзчивал авуниз мажбур жезва, вучиз лагьайтIа аптекайра авай бязи дар­манарни наркотикар квайбур, бейнидиз гзаф таъсирдайбур я. Анрай абур азаддиз масани гузва. И кардикай менфят къачуна, нарко­манри чинебани, эквебани аптекайрай гьахьтин “дарманар” маса къачуз, ишлемишзава.  Рес­публикада гьакI лицензияр гвачиз кардик квай, къадагъа авунвай бязи дарманар рецептар гвачизни маса гузвай аптекаяр тIимил туш. Ихьтин кIвалахар тахьун патал уьлкведа­ гьукуматдин дережада аваз серенжемар ­кьабулзава. Кьилди къачуртIа, Госдумади спайсар ишлемишун, чукIурун ва пропаганда авун къадагъа авуниз талукь закон кьабулнава.

Гьа са вахтунда наркобизнесдал маш­гъул жезвайбурун, наркотикар ишлемишзавайбурун чIехи пай жегьилар хьуни  къалабулух кутазва. ИкI, 14 йисалай 25 йисал къведалди яшара авай са кьадар жегьилри наркотикар ишлемишзава. Аналитикрихъ авай делилрай аквазвайвал, 500-далай виниз дагъви дишегьлияр наркоманар я(!). Вични виликрай ягь-намус лап вине кьаз, камаллу ва къанаж­гълу инсанар хьайи Дагъларин уьлкведа.

Духтурри тестикьарзавайвал, наркотикар инсандин беден патал зегьер я. Абуру инсандин кьилин мефтI кьурурзава, жигеррин ракдин азар арадал гъизва, адаз рекьидай кьван азабар гузва. Бязибуру чпивай наркотикар кIан хьанмазди регьятдиз гадариз жеда лугьуз фикирзава. Им еке ягъалмишвал я. Азарлудан гьалар ишлемишзавай наркотикдин жуьредилай, кьадардилай, инсандин вичин сагъламвилин гьалдилай… аслу я.  Месела, наркотик квай пIапIрусдиз сад-кьве гум авурла ва я са жизви наркотикдин раб ягъайла, инсан кефли жеда. Кьвед-пуд сеферда тикрар хъувурла, мад ва мад кIан хъжезва. Адаз гьатта тIимил кьадарди таъсирни хъийидач. Гьа икI, тIимил-шимил, ахпа гьар юкъуз инсан кIанзни-такIанзни наркотикрин таъсирдик акатзава. Адаз ивидик наркотик квачиз кьарай къвезвач. Ам хкатнамазди адан чанда фул, кIа­рабра тIал гьатзава.

Азарлудан фикир-хиял анжах наркотик жагъуруникай ва ам ишлемишуникай жезва, вучиз лагьайтIа адалай масакIа (яни наркотик ишлемиш тавуна) акъвазиз жезвач. Сифте кьилера са гьал “секиндиз” тухвайтIани, ахпа адаз экв — дуьнья акваз амукьзавач. Наркоман са грамм наркотикдихъ диде-буба маса гуз гьазур я. КIеве гьатай дуьшуьшра наркотик жагъурун патал ада инсандин чандизни къаст ийида. Наркотикар ужуз туш эхир! Еке пулар регьятдиз жагъидач, гьавиляй абур залан тахсиркарвилер авуниз мажбур жезва.

Медицинадин илимрин доктор, профессор П.В.Кузнецова кхьизвайвал, наркотикар квай шейэр гьикI жуьреба-жуьре ятIа, абуру ийизвай таъсирни жуьреба-жуьре я.  Месела­, са наркотикар ишлемишайла, са шумуд декьикьадилай сивера туькьуьл тIям гьатда­, цуь­кIуьн къведа, цихъ къаних, гишин же­да, беден тегьерсуз заланзавайди гьиссда. Ахпа кьадарсуз хъуьрез, фикирар фад-фад дегиш, рахунар метлебсузбур жеда. Наркоманди па­тарив гвайбурухъ галаз ала­къа атIуда. Адаз абуруз вичин шадвиликай гьяз къвен тийизвайди хьиз аквада, ажугълу жез, адаз хъел къведа. Вичин гуьгъуьна кас гьатнавайди хьиз жез, кичI акатда. Маса наркотикар ишлемишайла, рикIни нефес къачузвай органар харапI жеда. Ахьтин наркоманрин хам вили хьун, квал акатун, иви кваз къен фин, бедендиз тварар акъатун, къайи фул кваз, зурзун акатун, экъуьчун, ажугълу хьун мумкин я. Чинин рангар дегиш жезвай абур кьиникьикай кичIевили бизарда.

Пешекарри тестикьарзавайвал, ахва-
рал фидай дарманар мукьвал-мукьвал ишлемишайлани абурув вердиш хьун ва наркоманиядиз кьил ягъун мумкин я. Ахьтин азарлуйрин психика дегиш жеда, абуруз фад хъел къведа, бейни квахьда, ивидин давление лап агъуз аватда. Дарманрив вердиш хьанвайла, абур хъун акъвазайлани, адак къалабулух акатда, ахвар квахьда, кьил элкъвез, къусмишиз, лап гьалдай фида.

Нервийрин азар квайла ишлемишзавай дарманрикай менфят къачунни зиян я. Наркотикрик акатзавачтIани, абурув вердиш ва абурулай аслу жезва. Бязибуру наркотикар ичкидихъ галаз санал ишлемишзава. Ида абурун таъсирлувал хейлин артухарзава, бе­ден зегьерламиш хьунал, гьатта кьиникьал гъун мумкин я.

Наркомания — им зарафат туш, гзаф
хаталу, зиянлу тIегъуьн я. Вахтундамаз чараяр акун тавуртIа, ада инсаният терг хьунал гъида. Наркотикар ишлемишиз башламишайдалай гуьгъуьниз азарлуди, эгер вахтунда чараяр акун тавуртIа, вад йисалай виниз амукьдач. Наркотикар ишлемишзавайбурни 30 йисал къведалди яшара авай жегьи­лар хьайила, гележегдин несилдин эхир гьикI жедатIа ашкара я.

Тек са духтурривайни къайдаяр хуьдай органрин къуллугъчийривай и тIе­гъуьндин вилик пад кьаз жедач. И хаталу азардихъ галаз женгиник диде-бубаяр, муаллимар, вири общественность экечIун, жаванризни жегьилриз маш­гъул­ жедай чкаяр, шартIар яратмишун чарасуз я.

Алаудин Гьамидов