15-июндиз Россиядин Федерациядин Президент Владимир Путина чи уьлкведин гражданрин суалриз нубатдин сеферда жавабар гана. Государстводин кьилиз суал гудай мумкинвал неинки Россиядин, гьакI къецепатан хейлин уьлквейрин агьалийризни авай. И мумкинвиликай инсанри менфятни къачуна — ачух эфирдиз экъечIзавай чIавуз Президентдиз ганвай суалрин кьадар 2 миллиондилай алатнавай.
Ачух эфирдин сифте кьиляй Владимир Путина лагьайвал, вири суалриз жавабар гун гьакъикъатда мумкин тушир. Амма а суалар, агьалийрин тIалабунар япалай тавуна тадач. Абур Россиядин Президентдин Администрацияди веревирдда, серенжемар кьабулун патал регионриз рекье твада.
Газетдин мумкинвилер сергьятламишнавайбур тирвиляй чна агьалияр патал виридалайни важиблу суалар ва абуруз Президентди гайи жавабар хкянава.
Суал. — Экономикадин кризис куьтягь хьанва лугьуз жедани?
Жаваб. — Эхь лугьуз, обществодив гьа ихьтин хабар агакьариз лап рикIин сидкьидай кIанзава, амма ихьтин жуьредин ихтилатар ийидайла, чун гьакъикъи делилрал бинеламиш хьун лазим я. Гьакъикъи делилри куьн патахъай шагьидвалзава? А делилри къалурзавайвал, Россиядин экономика агъуз аватун акъваз хьанва, чун вилик финин девирдал элячIнава.
Промышленностдин производство хкаж жезва, асул капиталдиз чара ийизвай инвестицийрин кьадар, маса гузвай автомобилрин, ипотекадин кредитрин кьадар артух жезва. Вири экономикайра им хкаж хьунин эвел кьил тирдан гьакъиндай шагьидвалзавай делил я.
Чина Россиядин лап цIийи вири тарихда сифте яз пул къиметдай аватунин дережа лап агъузди я. Къенин юкъуз ам 4,1 процентдив агакьнава.
Центральный банкдин къизилдин валютадин резервияр, международный резервияр артух жезва. Ихьтин са кардикайни лугьун тавуна жедач: чина асул капиталдиз чара ийизвай инвестицийрин кьадар экономика хкаж жезвайдалай йигиндаказ артух жезва. Вири и крари яшайишдин хилез талукь са бязи месэлайриз таъсир тавуна тазвач.
За мад сеферда лугьун лазим яз гьисабзава: чина гъвечIи аялар ва дидеяр кьинин дуьшуьшрин кьадар хейлин тIимил хьанва. 2000-йисалай гъвечIи аялар кьинин дережа пуд сеферда, дидеяр кьинин дережа лагьайтIа, саки кьуд сеферда тIимил хьанва. Аквар гьаларай, дуьньяда мад гьич санани яшайишдихъ галаз алакъалу хиле гьа ихьтин делилар авач. Идан нетижа яз агьалийрин юкьван яшар артух хьанва: виликдай 70 йисалай са тIимил гзаф тиртIа, гила 72 йисав агакьнава. Санлай къачурла, ида чаз кризис арадай акъудна лугьудай мумкинвал гузва.
Суал. — Агьалийрин гьакъикъи доходар агъуз аватнавайдакай куьнени лагьанай, и кар официальный статистикадини тестикьарзава. Гьар гьикI ятIани, экономика икI хкаж хьанвайди агьалийри чпин яшайишда гьакъикъатда мус гьиссда?
Жаваб. — Агъуз аватунин дережа лап екеди тир, гьавиляй гьалар хъсанвилихъ дегиш хьанвайди агьалийри гъиле-гъилди гьисс авун четин я.
Чина, гьар гьикI ятIани, алатай йисан июлдилай — августдилай гьакъикъи мажибар артух жез башламишна ва алатай йисуз 0,7 процентдин хкаж хьана.
Куь рикIел аламайвал, чна йисан сифте кьилера пенсионерриз садра 5 агъзур манат пул гана. 1-февралдилай кIвалах тийизвай пенсионеррин пенсияр 5,4 процентдин, гуьгъуьнлай мад 5,8 процентдив кьван агакьна хкажна. Социальный пенсийрин индексацияни кьиле тухвана.
МРОТ-дин кIанин кьадар хкажунин патахъай чна кIвалахдал таъминардайбурухъ галаз веревирдер ийизва, алатай йисуз ам 20 процентдилай са тIимил гзаф хкажна, МРОТ алай йисузни артухарна. Куьрелди, инсанри гьалар хъсанвилихъ дегиш жезвайди гьакъикъатда гьисс авун патал чна зегьмет чIугвада.
Суал. — Европади Россиядиз акси санкцияр кардик жедай вахт мад са йисан артухарнава. Чун цIуд йисаралди санкцийрин басрухдик кваз яшамиш жез гьазур яни?
Жаваб. — Гьакъикъатда Россиядин тарихди къалурзавайвал, Россиядин кIвачи чил кьаз, вич инанмишвилелди гьисс ийиз гатIумай чIавалай чун, къайда яз, санкцийрин парцик кваз яшамиш хьайиди я. Дуьньяда чи амадагри Россия чпихъ галаз рикIивай бягьс чIугваз гьазур тирди гьисс авурвалди, жуьреба-жуьре багьнаяр акъудиз, са гьихьтин ятIани сергьятвилер эцигиз хьана. Ихьтин гьал чи вири тарихда аваз хьайиди я. Зун гьеле советрин девирдикай рахазвач. Ихьтин гьалар Октябрдин революциядилай виликни авайди тир. ГьакI хьайила, инал тажуб жедай кар авач.
Исятда чаз чизвайвал, Сад Хьанвай Штатрин Сенатда и санкцияр мадни кIевибур авуниз талукь закондин проект майдандиз акъуднава. Дугъриданни, и кар вучиз ийизвайди я? ЗатIни алачир кьуру чкадал мад а санкцийрикай вучиз рахаз гатIумнавайди я? Крымдин месэла, маса месэлаяр авачиртIани, Россиядин вилик пад кьун патал са гьихьтин ятIани багьнаяр акъуддайди тир. Россиядин вилик пад кьунин политика гьамиша гьа и саягъда кьиле тухуз хьайиди я.
И санкцийрихъ галаз алакъалу яз чина вуч арадал атана? Абуру чпин таъсир авунани? Эхь, авуна. Лап дибдай таъсирнани? За акI яз фикирзавач. Чаз чи адет хьанвай товаррин — нафтIадин, газдин, металлургиядин промышленностдин, химический промышленностдин продукциядин къиметар агъуз аватуни таъсирна. Идан патахъай чи амадагри гьикI фикирзава?
США-дин Госдепди гьисабзавайвал, и санкцийри чи экономика патал ВВП са процентдин агъуз аватунал, европавийри гьисабзавайвал, идалай са кьадар гзаф агъуз аватунал гъана. ООН-ди ихьтин рекъемар гъизва: ООН-да гьисабзавайвал, чун тахминан 50-52 миллиард доллардин такьатрикай, санкцияр кардик кутур уьлквеяр лагьайтIа, 100 миллиард доллардикай магьрум хьана. Аквазвайвал, санкцияр — им кьве падни хци яракь я. Ида вирибуруз, гьа гьисабдай а санкцияр кардик кутурбурузни, зиян гузва.
Гьикьван тажуб жедай кар ятIани, хъсан терефарни ава. Абур квекай ибарат я? Чун жуван мефтIерив кIвалахиз туниз, бажарагъ кардик кутуниз, такьатар кар алай терефра желб авуниз мажбурна. Анжах нафтIадикайни газдин долларрикай менфят къачудай чкадал. Ида квел гъана? Чина важиблу, муракаб хилера производство вилик физ башламишна. Зун хуьруьн майишатдикай гьеле рахазвач. Техил, къуьл къецепатан уьлквейриз маса гунал гьалтайла чун сад лагьай чкадал акъатнава. Ингье квез нетижани.
Чина къецепатан уьлквейривай продукция маса къачунин кьадарар са шумуд сеферда тIимил хьана. Чина гьасилзавай вакIан, къушарин якIу гьакъикъатда чи вири игьтияжар таъминарзава. Идалайни башкъа, чун жуван продукция маса гудай базаррихъ къекъвезва.
Суал. — 2018-йисуз вич къуватда хьунин вахт куьтягь жезвай дидевилин капиталдин программа кардик хьун давамардани? А программа пуд лагьай ва гуьгъуьнин аялар хуниз талукь жедани?
Жаваб. — Чина аялар хунин еришар, лугьун хьи, Европадин уьлквейра авайбурулай йигиндаказ артух жезва. И барадай гьакъикъатда арадал къвезвай гьаларикай вуч лугьуз жедай? Чина жегьилрин, сифте нубатда аялар хадай яшда авай дишегьлийрин кьадар аквадайвал тIимил хьанва. Чун са чIехи фуруз ават тавун патал чна, са шакни алачиз, са вуч ятIани авун лазим я. Вуч? Сад лагьайди, чахъ чеб карда ахтармишнавай къайдаяр, такьатар ава. Абурукай сад гьа дидевилин капитал лугьузвайди я. Гаф кватай чкадал къейд ийин, 7 миллион касдилай виниз дидейри и капитал гьеле къачунва ва саки са паюни а капитал гьеле ишлемишнава. Им сад.
Кьвед лагьайдини, чина демографиядин жигьетдай муракаб гьалар авай регионра пуд лагьай аял хунай пулар гунин къайда кардик кутунва. Идалай гуьгъуьниз анра аялар хунин дережа гьа гъиле-гъил аваз 37 процентдин хкаж хьана. Чна кьабулзавай серенжемри нетижаяр арадал гъизва. Гьелбетда, ибур лап еке харжийрихъ галаз алакъалу серенжемар я. Амма чун чи инсанрикай, чи ватандашрикай, чи гележегдикай рахазва. Инал дикъетдивди вири юкIвар-чипIер ягъун герек къвезва. Гьелбетда, пул гьакI вара-зара авуна виже къведач, амма инал мискьивал авунани виже къведач. Гьавиляй са жерге серенжемар кьабулун лазим жеда. А серенжемрик дидевилин капитал къуватда жезвай вахт, и ва я маса жуьреда, я тахьайтIа, исятда авай жуьреда, я маса жуьреда артухарун акатзава. Чна жегьил дидеяр сифте аял хун патал ашкъиламишдайвал вуч авун лазим ятIа, гьадакай фикир авун герек я; белки, абуруз гузвай пуларал алаваяр хъийин. Вучиз абуруз алаваяр хъийин? Вучиз лагьайтIа, абур гьелелиг мягькемдаказ кIвачи чил кьун тавунвай жегьилар я, абуруз куьмек герек я. Гекъигайла, яшар са кьадар гзаф тир (30 йис, адалайни гзаф яшар хьанвай) дидеяр кьвед лагьай, пуд лагьай аял хадайвал ашкъиламишун патал вуч авун герек ятIа, гьадакай фикир авуна кIанда.
Чна пуд йисалай ирид йисал къведалди яшара авай аялар бахчайралди таъминарунин месэла тайин тир дережада гьялнава. Имни эхиримжи йисуз яшайишдиз талукь политикадин барадай чи уьлкведа хъсанвилихъ хьанвай дегишвал я. Зи гьисабрай, аялрин бахчайра чкайралди таъминарунин месэла 98 процентдилай са кьадар виниз тир дережада аваз гьялнава.
Амма яслияр бес жезвач. Чпин пешедивай къерех жез кIан тийизвай, я тахьайтIа пеше къачуз кIанзавай жегьил дидеяр патал аялрин яслияр герек я. И барадай кьилдин программа туькIуьрун, са жерге серенжемар кьабулун лазим жеда. Къе чна, авайвал лагьайтIа, ихьтин гуьруьш кьиле тухун пландик кутунвайди я. И месэла чна гьукуматдихъ галаз санал веревирдда. Агьалийриз гьихьтин серенжемар теклифдатIа, адан патахъай вахт тахьанмаз лугьуз кIанзавачир, амма тайин тир къулайвилер агакьарун теклифда.
Суал. — Пенсиядиз фидай яш хкаждани? ХкаждатIа, и кар мус ийида?
Жаваб. — Чина пенсиядиз фидай яш хкажунин мумкинвилиз талукь месэла гегьеншдаказ веревирдзава. И барадай къарар гьеле кьабулнавайди я лу-гьуз чукIурзавай ванер-сесериз талукь яз къейд ийин: къарар кьабулнавач. Амма ахьтин къарар веревирдзава пешекаррин дережада, Гьукуматдин дережада аваз веревирдзава. Пешекарри гьисабзавайвал, эгер чна и кар тавуртIа, пенсийралди таъминарунин дережа агъуз аватда, пенсияр тIимил жеда. Демографиядин месэлайрихъ ва къурулушда кьиле фин лазим дегишвилерихъ галаз алакъалу яз, шартIуналди лагьайтIа, кIвалахзавай ксарин кьадар, пенсионеррин доходар таъминарун патал пулар кIватIун лазим тир ксарин кьадар, тIимил жеда. КIвалах тийизвайбурун кьадар артух, кIвалахзавайбурун кьадар лагьайтIа, тIимил жеда.
Ибур чун чпел расалмиш жезвай, чна фикирда кьуна кIанзавай крар я, амма ихьтин жуьредин къарарар теспачавал квачиз, тади къачун тавуна, вири юкIвар-чипIер яна, кьабулна кIанзавайди я.