Малум тирвал, “Дагъустан Республикада 2016-йисуз терроризмдин идеологиядиз аксивал авунин Комплексный госпрограмма” кьабулнай ва ам уьмуьрдиз кечирмишун патал къайдаяр хуьдай органри, терроризмдиз акси комиссийри ва талукь маса идарайрини гзаф кIвалахар кьилиз акъуднай. СМИ-ра лагьайтIа, гьа программадин сергьятра аваз, йисан къене метлеблу гзаф макъалаяр чапнай. Къейдна кIанда хьи, экстремизмдиз ва терроризмдиз аксивал авунин карда эхиримжи йисара аквадай хьтин нетижаяр къазанмишиз хьанватIани, диндинни политический экстремизмдинни терроризмдин идеология хатасуз авунин кIвалах явашарна виже къвезвач. ГьикI хьи, террористрини экстремистри чпин чIулав гьерекатар, са тахсирни квачир инсанар ягъиз кьиникь, абур залукда кьун, зулумар илитIун, хъиткьиндай шейэр кардик кутун, инсанрин кIеретIрин винел машинар гьализ, абур гзаф кьадарра чархарик эзмишун, ивияр экъичун вири дуьньядин майданда давамарзава.
Международный чIулав къуватри терроризмдихъ галаз активвилелди женг чIугвазвай Россия чпин лишандик кутуни государстводинни обществодин саналди тир гьерекатар активламишун истемишна. И карди, аквазва хьи, са кьадар хъсан нетижайрални гъана. Террористриз нетижалудаказ аксивал авунилай милли хатасузвилин гьал аслу я эхир. И месэлада важиблу терефрикай сад обществода са гьинихъай ятIани хаталувал аваз хьун гьиссунин умудсузвилин ва, муькуь патахъай, чIулав къуватрин вилик бушвилин, такьатсузвилин, зайифвилин, секин хьана акъвазунин гьалар алудун, арадай акъудун тир. И кар гена ийиз хьанва. Са шумуд йис идалай вилик гьихьтин гьалар авайди тиртIа, рикIел хкваш: машинар гваз катунар, инсанар, къайдаяр хуьдай органрин векилар ягъиз кьиникьар, няни хьайидалай кьулухъ куьчедиз экъечIиз кичIевал, кIваляй са кас экъечIна фейила, элкъвена ам хкведалди, рикIи-рикI нез, секинсузвал ва икI мад. Террористриз кIанзавайдини обществода кичI, къурхулувал, гьукумдихъ ихтибарсузвал тун, обществода экономикадинни политикадин гьалар гуьнгуьникай хкудун я эхир. Куьрелди, са чIавузни, уяхвал, мукъаятвал квадарна, къайгъусузвална виже къвезвач.
Дуьньядин гзаф уьлквейра, гьа жергедай яз — Россияда, чи республикадани инсафсуз, инсанрин зегьле ракъурдай тIимил гьерекатар авунвач. “Терроризмдиз аксивал авунин гьакъиндай” Федеральный законда къейднавайвал, террориствилин акт — им хъиткьиндай шей кардик кутун, цIай ягъун ва агьалийрик кичI, къурху кутунихъ, инсан кьинин хаталувал арадал гъунихъ галаз алакъалу маса чIуру гьерекатар кьилиз акъудун, эменни терг авун, экологиядин рекьяй бедбахтвал, мусибат, общественный хаталувал авай крар авун я.
Гзафбуру чпин чIуру гьерекатар диндин пайдахдин куьлгедик кваз ийизватIани, гьакъикъатда абур асул гьисабдай бандитар я. Са тахсирни квачир инсандал гъил хкажиз, гзаф мертебайрин кIва-лер хъиткьинариз, инсанрин къалин кIеретIрин винел машинар гьализ гьар нелай хьайитIани алакьдай крар туш.
Террористрин гьерекатрин себебар жуьреба-жуьре я. Месела, миллетчивал пайдах яз кьунвай террористри, чеб халкь истисмаруниз акси экъечIзавай женгчияр яз малумаруналди, къастар ийизва, ягъиз рекьизва, хъиткьинарзава. Диндин террористри чеб “гьакъикъи, дуьз дин патал майданда авайбур” я лугьузва. Террористар сепаратистарни ава, ахьтинбур и ва я маса регион “зулумдикай хкудиз”, яни кьилдин государство туькIуьриз экъечIзава. Террористри — антиглобалистри чпиз “халкь акьалтIай кесибвиле гьатун акъвазариз” кIанзавалда. Бязибуру вири дуьнья, чпиз кIандайвал, масакIа туькIуьр хъийиз чалишмишвалзава.
Террористрин арада “идея патал женгчияр” я лугьудайбурни ава. Амма больницаяр, аяларни, муаллимарни аваз, школаяр залукда кьун, хъиткьинарун — вучтин “кьакьан идеяярни” “эрзиман мурадар” патал ийизвай къанунсузвилер, вагьшивилер я ибур?!
Бязи пешекарри къейдзавайвал, адетдин, яни жергедин террористривай — боевикривай, гзаф инсанар кьена, чебни пад хъийиз кIан хьана, амма аламатдин жуьреда текьена амукьайбурувай (смертники) чпин “виниз тир, чIехи метлебрикай” ачухдиз, гъавурда акьадай хьтин са гафни лугьуз жедач, абурун кьилера гужалди тунва хьи, бес “кафирар тергна кIанда”, абуруз “пак дяве — гъазават малумарна кIанда”, ихьтин крар авурбур гуя “женнетдиз фида” ва икI мад.
Къейдзавайвал, террористрин арада гьар жуьредин ксар гьалтзава. Абурукай бязибуруз, теракт авуналди, чпикай хабар гуз, яни вич машгьуриз кIанзава. Са жерге пешекарри террористрин савадлувилин дережа агъузди тирдал фикир желбзава. Мумкин я, гьа и кар себеб яз, бязибурукай са тахсирни квачир инсанрин чандиз къаст ийидай къанлуяр жезва. Вучиз абуру образование къачунач? Вучиз абуруз уьмуьрда дуьз рехъ, лайихлу са кIвалах жагъанач? Бязибур ахьтин фикирдал ала хьи, чпе гзаф терактар кьиле физвай уьлквейра жегьилриз образование гунин, абур кар-кIвалахдик кутунин къайгъуда хьанач. Нарази, уьмуьрдикай куьцIенвай са кьадар инсанри террористрин жергеяр къалинар хъийизва. Регьимлу, мергьяматлу, намуслу, итимвал квай савадлу инсанди масадал гъил хкаждай, хъиткьинардай, чIуру кардал машгъул жедай жуьрэт ийидач, вични дуьз рекьяй экъечIдач. Хъел, ажугъ квай, намуссуз, инсафсуз, пехил келлегуьзрилай алакьда ахьтин акьалтIай чIуру крар. Тербиядилайни гзаф аслу я. ГъвечIи чIавалай чпик миллетчивилин, сепаратиствилин, экстремизмдин идеяяр, инанмишвилер кужумнавайбур чIуру рекье гьатзава. Ихьтин хизанра чIехи хьайи жегьил-жаванри чпин диде-бубайрин, чIехибурун “адетар” давамарзава. Эхирки террориствилин, экстремиствилин рекьел элячIунин себебар гьа ибуралди акьалтIзавач. Писатель Ю.Трифонова кхьейвал, “терроризмдин тIегъуьн дуьньядин шоудиз элкъвенва. ШейтIанвал, хъел, пехъивал — ингье театр, адан сегьне ивидай рчанва, асул иштиракчи, кьилин кар ийизвайди кьиникь я… Гьарай, лянет ва кичIевиляй зурзазвай рикIер галачиз, ихьтин театрда къугъун итижлу (интересни) туш”.
Са кьве гаф-чпи чеб рекьизвайбурукайни. Тарихда абурукай ихьтин делилар ава. Дуьньядин кьвед лагьай дяведин вахтунда, иллаки 1944-йисуз, Япониядин авиацияди гьейранардай, мягьтелардай рехъ, къайда ишлемишнай. Хъиткьиндай шейэр авай самолетри чпи-чеб США-дин авианосецрал, линкоррал вегьезвай. Абурун рулдихъ чпи-чеб рекьидай летчикар (смертники) ацукьнавай. Абуруз “камикадзе” (“божественный ветер”) лугьузвай. Абур чан алай яракь хьиз тир, абурукай хуьз хьун мумкин тушир. Японвийрин самолетар чархар (шасси) чилел туна къарагъзавай. А чархар гьасятда нубатдинбурук кутазвай. Бакра бензин лишандик квай душмандин гимийрив агакьун патал гьикьван лазим ятIа, анжах гьакьванди цазвай, яни “камикадзе” элкъвена хквезвачир. Им чпин душман къирмишунихъ элкъуьрнавай кIеви къаст тир.
Чандилай гъил къачунин халис чешнеяр Ватандин ЧIехи дяведин йисара советрин аскерри къалурна. Фашистрин Германиядин винел ЧIехи Гъалибвал къачун патал агъзурралди чи аскеррини офицерри чпин чанар къурбандзавай. Николай Гастелло, Александр Матросов гьахьтинбурукай тушни бес! Абуру душман дарбадагъ авун, Ватан азад хъувун патал чанарилай гъил къачузвай. Дуьньядин инсафсуз кьве дяве алатна ва ислягь девирда “шагьидар” лугьудайбур пайда хьанва. “Шагьид” низ лугьузва? Ам Ислам диндин гаф я — яни гьахълу дяведа жуван дин хуьз экъечIзавай кас. Террористри теракт кьилиз акъудиз ва чпихъ галаз санал са тахсирни квачир инсанарни рекьиз гьазур къанлуйриз “шагьидар” лугьуз эгечIна. 2001-йисан 11-сентябрдиз авиалайнеррин рулрихъ галай террористрини чеб шагьидар я лугьузвай. Амма абур я шагьидарни тушир, я камикадзеярни. Халисан шагьидри чапхунчийрихъ галаз женг чIугвада, са тахсирни квачир инсанар рекьидач. Япониядин летчикри чпин ватандиз къурху гузвай яракьлу душмандал вегьезвай, императордин вилик чпин буржи намуслувилелди кьилиз акъудзавай.
“Шагьидар” лугьудайбуру чи уьлкведани ивияр экъичай са шумуд теракт кьилиз акъудна. Месела, 2011-йисан январдиз “Домодедово” аэропортуна авур терактдин нетижада 35 кас телеф, 168-дал хирер хьанай. Хъиткьиндай шей аваз гьужумай машинри Моздокда хирер хьанвайбур авай госпиталь, 2002-йисуз Грозныйда гьукуматдин кIвал харапIайриз элкъуьрнай, гзаф инсанар кьенай.
Амма жаза, кьисас гьар са террористдив агакь тавуна амукьзавач — Радуев, Басаев, Гелаев, Бараев, Масхадов ва маса тешкилатчияр терг хъувунай. Гзаф инсанар залуквиле кьур бандитрикайни гьакI лугьуз жеда.
Инал тарихдай мад са ихьтин мисални гъин. Къадим Грециядин тарихчи Плутарха ихьтин са дуьшуьшдикай суьгьбетнай лугьуда. Машгьур Гай Юлий Цезарь залукда кьунваз жеда. Жегьил чIавуз ам такIан диктатор Сулладихъай Малый Азиядин къерехра чуьнуьх хьанвай. Ина ам пиратрин гъиле гьатда. Абуру адаз лугьуда хьи, бес 20 талант (са талант — им 160 кг я) къизил гайитIа, азад хъийида. Намусдик хкIур Цезара пиратриз лугьуда: “Есирда кьунвайди квез вуж ятIа чизвани?!” Истемишзавай къизилдин кьадар вичи хкажда — 50 талантдал кьван. Ам (выкуп) 38 йикъалай атана агакьда. Вич азад хьайивалди, Цезара са кьадар гимияр кIватIда ва пиратрихъ калтугда. Ахгакьарна, вичи гайи къизилни, и чIавалди тарашнавай кьван хазина-девлетни пиратривай къахчуда. Цезаран буйругъдалди а вири пиратар, кIусни язух татана, хашунал, гъилеризни кIвачериз михер яна, кьенай (распять). Им “Цезаран вичин намусдик хкIуна” авур кар тушир лугьуда. Адаз алай вахтунда вири лишанралди “залуквиле кьун” яз гьисабзавай ихьтин алчах тахсиркарвал жаза тагана таз кIан хьаначир.
Залукар кьунни террориствилин гьерекатрин жуьрейрикай сад я. И кар чина Буденновскда, Къизлярда, Москвада Дубровкада, Бесланда, гьакI гзаф маса чкайрани авуна.
Ватандин ЧIехи дяведин йисара, партизанрихъ галаз женг чIугвадайла, залукар кьунин алчах гьерекатар фашистрини ишлемишзавай. ИкI, ислягь хуьрериз жаза гудайбурун ва полицайрин махсус дестеяр гьахьзавай. Инсанар кIватIна, жергеда акъвазарна, чуьнуьх хьанвай партизанар чпин гъиле тун патал тайин вахт гузвай. И буйругъ кьилиз акъуд тавуртIа, жергедай гьар цIуд лагьай агьали гуьллеламишзавай, са йикъалай — гьар кьвед лагьайди, мад са йикъалай — вири.
Абуру икIни ийизвай: залукар кьуна, вири тагькимарзавай хьи, эгер немсерин аскеррал гьужумайтIа ва я диверсияр авуртIа, залукар вири тергда. Партизанриз чеб къутармишдай рекьер жагъидай, амма — гьамиша ваъ…
Шихмурад Шихмурадов
(КьатI ама)
