Чи мектебра хайи чIалариз чара авунвай сятерин кьадаррин патахъай жуьреба-жуьре фикирар, гьалар арадал къвезва. Бязи мектебра сятерин кьадар лап тIимиларнава лугьуз, муаллимри гьахълудаказ наразивилерни къалурзава.

Милли чIаларихъ галаз алакъалу месэлайрикай и йикъара за РФ-дин халкьарин хайи чIала­рин федеральный институтдин директордин заместитель  Наталья  Дмитриевна  Келешахъ  галаз ихтилатна. 

• Наталья Дмитриевна, РФ-дин халкьарин хайи чIала­рин федеральный институтдин асул везифайрик вуч акатзава? Институт мусалай кардик ква?

— РФ-дин халкьарин хайи чIаларин институт 2019-йисуз тешкилна. Сифте  йисуз адан вилик уьлкведин халкьарин хайи чIа­ларин гьалар ва абур еримлу авунин рекьер чирун патал федеральный мониторинг кьиле тухунин месэла акъвазна. Серенжемдин кьилин макьсад умуми образованидин идарайра хайи чIалар чирзавай, тарсар кьиле тухузвай гьаларикай гьакъикъи информация къачун тир.

Россиядин просвещенидин ми­нистерстводи институтдин вилик образованидин чешнедин прог­раммайрин проектар туь­кIуь­рунин ва бегьемар хъувунин карда методикадин рекьяй теклифар гунин, абурун дуьзгуьнвал ахтармишунин тапшуругъ эцигнавай. Институтди ихьтин программайриз талукь махсус экспертиза кьиле тухунин крар тешкилзава. Адет яз, гьар са программади кьве къарар истемишзава, амма чи дуьшуьшда пешекаррин еринда алимри, чIал ахтармишзавайбуру, теклифзавай программайрикай тежрибада менфят къачузвайбуру иштиракзава.

• Алай вахтунда хайи чIалар вилик тухун патал институтди гьихьтин крар гъиле кьунва?

— Хайи чIалар чирунин рекьяй алай вахтунда чи кьилин проект Россиядин мектебра чирзавай хайи вири чIала­риз­ни эдебиятриз талукь ктабралди, методикадин пособийралди образованидин тешкилатар таъминарун я. Комплексдик программаярни ква. Им гзаф чIехи ва зегьмет алай кIвалах я. За ф­и­­­кирза­вайвал, РФ-дин просвещенидин минис­терстводин, хайи чIалар хуьнин фонду­нин, илимдин тешкилатрин куьмекдалди чавай и крар кьилиз акъудиз жеда.

• Институтда гьи чIаларин векилри кIвалахзава? Халкьарин чIалар вилик тухун патал институтдихъ бес кьадарда пешекарар авани?

— Институтдин къуллугъчийрин арада алай вахтунда мордов (мокшан ва эрзян), марий, чуваш, осетин, украин чIаларин векилар ава. Амма, алатай йисарив гекъигайла, гъилевай йисуз кьилиз акъудна кIани тапшуругъар­ чи вилик гзаф акъвазнава, гьавиляй къуллугъчийрин кьадар артухда. Гьелбетда, маса чIаларин сагьибар-къуллугъчияр герек жеда.

• Куь фикирдалди, РФ-да ква­хьу­нин хаталувилик акатнавай чIалар шумуд ава? Терг хьунин лап пис гьалда авай чIалар гьибур ятIа лугьуз ­жедани? Институтди ахтармишунар ­кьиле тухузвани?

— Зи кьатIунрай, квахьунин къурхулувилик хайи вири чIалар акатнава: садбур  терг хьунин сергьятдив агакьнава, бязибур агакьзава. Къенин аямдин уьмуьрдин еришрин, глобализациядин шартIара мектебра кIелзавай аялри хайи чIалариз ийизвай итиж агъуз­ дережада ава.

Хайи ва аял вахтар кечирмишай чкайра гележегда акъвазиз кIан тахьунин, шегьердин уьмуьрдихъ ялунин нетижада мектебра кIелзавайбурухъ миллетдин медениятдин ивирар хуьнин жигьетдай кьетIен майилар амукьзавач. Хайи ерийра чпин гележег  хъсан­ди жедач лугьудай фикирдал алай жегьилри-школьникри хайи чIал чи­рунихъ метлеб аваз гьисабзавач, абуру вири халкьар рахазвай чIалаз, гьа жергедай яз къецепатанбурузни майилвалзава. ЧIехи шегьерра инсанрин арада авсиятдин такьат урус чIал тирвиляй школьникрини, абурун диде-бубайрини милли чIалариз лазим къайдада итиж ийиз­вач. Гьайиф хьи, ибур милли ивирар терг хьунал гъизвай делилар я. Алай аямдин информациядин майданрин шартIара адетрин, медениятрин арада авай тафаватарни жегьил несилри саки аннамишзавач, гьикI хьи, абуру гьа са жуьредин мессенджеррикай менфят къачузва, гьа са жуьредин фильмайриз­ килигзава, интернет — чешмейрай кIел-завай хабарарни, малуматарни гьа садбур я. Ихьтин гьаларихъ галаз алакъалу яз, хайи чIалар чирун патал акьалтзавай несилрин руьгь хкажун мумкин тушир кар хьиз аквазва.

• Малум тирвал, институт мектебар патал хайи чIаларин учебный пособияр гьазурунални машгъул я. Пособияр вири мектебар патал бес кьадарда акъудиз жезвачни? Тиражар гьикI ва ни тайинарзава?

— Институт ктабрин тиражар тайинарунал машгъул туш, яни ихьтин везифа чи хиве авач.

• Хайи чIалан йикъаз талукьарна, институтди гьихьтин мярекатар кьиле тухузва?

— 2020-йисуз хайи чIаларин йикъаз талукьарна кьиле тухвай пресс-конференциядал “Россиядин халкьар: яшамиш жезвай чкаяр, хайи чIалар, меде­ни­­ят ва дуланажагъ” лишандик кваз ге­гьенш викторина тешкилуникай малумарнай. Ам институтди “Профессионалы в сфере образовательных инноваций” Союздихъ галаз санал кьиле тухудайвал я.

• РФ-дин субъектра хайи чIалар чирзавай гьаларихъ галаз куьн таниш яни?

— Итижлу суал я. Мукьвал вахтара чна Россиядин мектебра хайи чIалар чирзавай гьал, ери ахтармишунин махсус серенжем кьиле тухун фикирдиз къачунва. Ерилувилин дережа гьахълудаказ чирун патал алай вахтунда чна махсус уьлчмеяр-тегьерар арадал гъизва.

• Алай вахтунда РД-да хайи чIалариз мектебра чара авунвай сятерин кьадар тIимил хьанва. Институтдивай и месэла гьялуниз таъсир ийиз жезвани?

—  “Хайи чIал ва литературадай кIелун” ва “хайи чIал ва хайи литература” предметар мектебра чарасуздаказ кьиле тухвана кIани кIелунрин (тарсарин) пландик кутунва. Сятерин кьадар об­ра­зо­ва­нидин тешкилатдин тарсарин пландин бинедаллаз тайинарзава, яни и предметриз чара ийидай сятерин кьадардин месэла­ гьар са мектебди вичи гьялзава.­

Гьа са вахтунда предметрин рабочий программаяр ФГОС-див ва, аваз хьайитIа, чешнедин обра­зовательный программайрив кьурбур хьун лазим я. Предмет чир хьу­нин хъсан нетижаяр арадал атун патал, ФГОС-дин исте­ми­­шун­ралди ва чешнедин прог­рамма­далди тайинарна, чара авун­вай сятерин кьадар бес кьадар хьун лазим я.

Кьилди Дагъустандикай рахайтIа, федеральный учебно-методический объединениди сифтегьан мектеб патал республикада чирзавай 6 чIалай чешнедин программаяр кьабулнава. Алай вахтунда асас (основной) мектеб патал программаяр туькIуьрунин кIвалахар кьиле физва.

Къейд авун важиблу я, чи институт гуьзчивал тухудай орган туш, гьавиляй образованидин тешкилатди хайи чIалар чируниз талукь яз сятерин кьадар гьахъсуздаказ тIимиларнавай дуьшуьшра Рособрнадзордин территориальный управленидиз ва я прокуратурадиз арза ракъуриз жеда.

• Гзафни-гзаф гьи субъектра хайи чIалариз хъсандиз фикир гузва? Гьи халкьдилай амайбурувай чешне къачуз жеда?

— Чна кьиле тухвай ахтармишунрин серенжемрин нетижайрай аквазвайвал, хайи чIалар чирунин кардиз Татарстанда кьетIен фикир гузва, яни санлай — татар чIалаз. Чпин чIал машгьурунин кардал Татарстан республика неинки вичин мулкарал, гьакI адалай къецени машгъул жезва ва маса регионризни куьмекзава. КIелунин 2019-2020-йисуз татар чIалан тарсар чи уьлкведин 20 субъектда кьиле фена. Гекъигун патал: лугьун хьи, хайи чIалар (урус чIал квачиз) чирзавай школьникрин кьудай са паюни татар чIал чирзавай. Гьавиляй маса регионри, халкьари Татарстандилай чешне къачуна кIанда.

• Метлеблу жавабар гунай сагърай куьн!

Лезги  Фетгьуьллагь