Эвел — виликан нумрайра (21, 22, 23 лагьай). КьатI ама
Куьн мягьтел жемир, аламатдин кар туш. Россиядин и чIехи агалкьунри, советрин тежрибади РагъакIидай патан капиталистриз чпин девлетрин хатасузвал таъминариз, гъиле авай власть мягькемдиз хуьз куьмек гана. Абуруз акуна ва эхирни аннамишна хьи, чпиз, яни карханайрин иесийриз къазанжияр гъизвай фялейрин патахъай хъсан кайгъударвал авурла, абурун игьтияжар таъминариз хьайила, фялейри хъсандиз кIвалахда, къазанжияр артух жеда, наразивилин митингар, забастовкаяр тухудач. Гьукум дегишардай инкъилабарни жедач. Намус квадар тавунвай, аямдин гьакъикъатдиз камаллувилелди килигзавай РагъакIидай патан уьлквейра гьукум гъиле авай капиталистри чпин нефсер сергьятламишна. Гьа икI “шведрин социализм” арадал атана. Алай вахтунда Швецияда, Норвегияда, Данияда, Европадин маса уьлквейра агьалийрин, гьа гьисабдай пенсионерринни уьмуьрдин ери вини дережадинди я. А уьлквейра социальный гьахълувал асул гьисабдай налогар къачунин къайдаяр вири обществодиз хийирлу жуьреда туькIуьрнава. ГьакI ятIани, капиталдин тIебии бине — чарадан зегьметдин нетижа кьилдин касди вичин хсусиятдиз вахчун дегиш хьанвач.
И.В.Сталин кечмиш хьайила (бязи чешмейра лугьузва хьи, ам РагъакIидай патан гъил кваз яргъалди таъсирдай агъудалди зегьерламишна), тахтуниз Никита Хрущев атана. Идаз СССР-дин, социализмдин эхирдин эвел атана лугьуз жеда. Ада чIехи къадамралди вилик физвай, инсаниятдин умуд квай уьлкве гьи йикъал гъанатIа акун патал анжах са мисал гъун бес жезва: 1962-йисуз Новочеркасскда хьайи вакъиаяр. А йисуз партиядин ЦК-дин ва Гьукуматдин къарардалди уьлкведа недай-хъвадай продуктрин къиметар 35 процентдив агакьна багьа авунай. Идахъ галаз сад хьиз, гьакIани яшайишдин дережа агъуз аватнавай Новочеркасскдин электровозар акъуддай заводдин, уьлкведин кIвенкIвечи карханадин зегьметчийрин мажибар 30 прцентдин тIимиларнай. АкьалтIай фагьумсузвал, зегьметчи инсан гьич са куьнайни кьун тавун. Фялейри къал акъудна. Абур вич-вичелай арадал атай забастовкадиз экъечIна. Шегьердин ва патав гвай районрин агьалийри чпин рейсадвал къалурна. Партиядин горкомдин вилик агъзурралди ислягь инсанар кIватI хьана. Абурун истемишунар гьахълубур тир: мажибар агъузар тавун. ТIалабунар гваз атанвай халкь гуьллеламишна… 27 кас, бязи делилрай 60 кас яна кьена, 87-дал гуьлледин хирер авуна. Суд-силисдин нетижада 7 касдиз гуьлледиз акъудунин, 122-даз 2-12 йис дустагъунин жазаяр ганай. Хрущеван буйругъ авачиртIа, гьелбетта, икI жедачир. Им къудратлу Советрин Союз ва социализмдин идея русвагьдай кар хьана.
Амма и вакъиайрикай советрин руководстводи тамамвилелди тарс хкуднач, РагъакIидай пата гьукум гъиле авайбуру лагьайтIа, хкудна. Капиталдин уьлквейра зегьметчийрин яшайишдин месэлаяр агалкьунралди гьялиз эгечIна, агьалийрин дуланажгъдин шартIар къвердавай хъсан хьана. Чун лагьайтIа, “загнивающий Запад, капитализм” лугьуз, кьуру пропаганда гваз амукьна.
1950-йисуз Китайдин регьбер Мао Цзэдуна Сталинахъ галаз хьайи суьгьбетда Россиядин чIехи агалкьунар рикIел гъана ва чпизни гьакI ийиз кIанзавайди лагьанай. “Куьне чи агалкьунрилай гзафни-гзаф чи гъалатIрикай тарс къачу”, — меслят къалурнай Советрин регьберди. Сталина Россия вилик тухунин гележегдин планрикай Маодиз гегьенш суьгьбет авунай ва адаз са жерге меслятар ганай. А меслятрикай Китайда къени менфят къачузва.
Лугьун герек я хьи, чи къудратлу государство чукIуруналди, советрин халкьарин кьилел атай бедбахтвилерикай китайвийриз чIехи тарс хьана. Абуру чи “реформайрин” 20 йисаз талукьарнавай 6 паюникай ибарат фильм туькIуьрна, вири халкьдиз къалурна. Ада китайвийрив веревирдер ийиз тазва. Къе аналитикри къейдзавайвал, Китайдин реформайрин идеологиядин бинедикай гьеле 1952-йисуз Сталина кхьей “СССР-да социализмдин экономикадин месэлаяр” ктабда ихтилат физва.
КНР 1949-йисуз тешкилай государство я. Китайвийри чпи хиве кьазвайвал, Советрин Союз ва ада гайи чIехи куьмек хьаначиртIа, КНР-ни жедачир. США виридалайни девлетлу уьлкве яз 200 йис я. Къе чи дустари-китайвийри Америкадин гъиле кьал вугузва. Экономика вилик финин еришрай Китай дуьньяда сад лагьай чкадал ала.
Маони чIехи гъалатIриз рехъ гайи регьбер я. И кар акун патал “культурная революция” лугьудай реформаяр рикIел хкун бес я. Нетижада 5 миллион кас репрессийрик акатнай, гьа гьисабдай яз — Дэн Сяопинни. Бязи чешмейрин хабаррай, са шумуд миллион кас телеф хьанай. Амма китайвийри чпин тарих русвагьиз тунач. Гуьмбетар чукIурунал, шегьеррин, куьчейрин тIварар дегишарунал абур машгъул хьанач. Маодин тIвар кьацIурнач. Адалай кьисас вахчунач. Абуру ада авур вири крар терезрал вегьена. А крарин чIехи пай абуруз Китай патал кьетIен хийирлубур яз акуна.
Китайдин кьиле авайбуру лагьана: кар алайди кац лацуди ва я чIулавди хьун туш, кар алайди ада кьифер кьун я. Гилани китайвийри Мао Цзэдун зурба регьбер хьайиди лугьузва. Сталинан тIварни абуруз пак ва багьа я. Алай вахтунда КНР-дин кьиле авай Си Цзинпина Маодиз, гьамиша хьиз, “наш великий учитель” лугьузва.
Абдулафис Исмаилов
