Ажайиб суал я. Вични алай аямда, хейлин политологри, социологри, журналистри, гьатта кьилин регьберрини мукьвал-мукьвал веревирдзава.
Хейлин СМИ-ра гузвай рекъемрай аквазвайвал, чина яшлу инсанар, яни 60-далай виниз яшар хьанвайбур къвердавай гзаф, кьепIериз, ибурухъ галаз сад хьиз, аялрин бахчайриз, мектебриз къвезвайбурун кьадар къвердавай тIимил жезва.
Экономистри къейдзавайвал, демографиядин гьалар и тегьерда давам хьайитIа, 10-15-20 йисалай чахъ чи чIехи уьлкведа станокрихъ акъваздай я жегьил фялеяр, я никIера цанар цадай, тум кутадай хъсан лежберар, я герек макъамда Ватан хуьдай гужлу аскерарни герек кьадар амукьдач. Ахьтин къуватар са гьинай ятIа (Африкадай, Америкадай, Китайдай, масанрай) гъуниз мажбур жеда жал? Чи халкьар, иллаки чеб кьадардиз гьакIани тIиымилбур, мадни тIимил жедачни?..
Яргъал тарихриз вил вегьин тавуна, гьа и мукьвара (40-50 йис идалай вилик) чи хуьреринни шегьеррин гьалар, шартIар, агьалийрин яшайиш, кьадарар гьихьтинбур тиртIа, рикIел хкиз алахъин. Лезги халича хран тийизвай хизан, белки, гьалтдачир. Саки вири чIехи хуьрера гамарин фабрикаяр авай.
Суьруьярни нехирар авачир дагъларин яйлахар аквадачир!
Вири хуьрерикай зун рахадач, жуваз акур ЦIийи Къурушдал пакам кьиляй хуьруьн майдан (ким) ва кьилин куьчеяр, демонстрациядиз экъечIнавай къалин дестейри хьиз, зегьметчийри кьадай, са герендилай абур вири машинра, маса улакьра аваз уьзуьмлухризни салариз, багълариз, фермайриз ахмиш жедай.
Школьникри хуьруьн кьве чIехи мектеб ашкъидивни гьевесдив, зигьиндив ацIурдай. Гьар са мектебда 600-дав агакьна аялар авай… Бес къе?..
Жува кIвалахай Мегьарамдхуьруьн райондин Тагьирхуьруьн — Къазмайрин школада 1970-1976-йисара 1000-дав агакьна аялри чирвилер къачузвай. Типовой жуьредин дарамат авачиз, жуьреба-жуьре йисара агьалийринни муаллимрин куьмекдалди эцигай цуррикайни муьхцерикай классар хъийизвай…
Агьалияр (асул гьисабдай жегьилар) лагьайтIа, машинра аваз, манидал илигна, чкадин совхозрин (“Свердловский”, “Победа”, “Мирный”), лезхоздин багъларизни салариз физ аквадай. Гьа саягъда ракьун рекьел, чиргъедин заводда, “Тагиркент” агрофирмада, балугъар туьретмишдай “Приморский” заводда, Тагьирхуьруьн кIарас гьялдай заводда ва масанра кIвалахзавай вешералди жегьил инсанри чпин къенин югъ ва гележег арадал гъизвай. Гила аматIа абур?.. Къе а чкайриз хъфейла, чан аламатIани чир жезвач. Гьайиф!
Жуван хайиди тир Миграгърин хуьре (Докъузпара район) гурмагърай гум акъатзавай кIвалерилай акъат тийизвайбур гзаф хьанва. Цан цана, тум кутунвай са гектар чил ак-вадач. Къуьнел дергес кьуна, векьиз фидай маргъухъанар амани?..
Мектебдиз къвезвай аялрин кьадар, кьуьзуь бадейринни бубайрин патав шегьеррай хтулар, птулар хкайлани, 120-130-далай алатзавач. Алатай асирдин 70-80-йисара са чи школада миграгъви 400-дав агакьна аялри кIелзавай. Къунши вири хуьрера (Миграгъ-Къазмайрал, Къалажухдал, Къурушдал, Мискиска, Усугъчайдал) юкьван школаяр арадал атана, яни виринра аялрин кьадар артух хьана. Бес гила гьиниз фена а жегьил несилар?..
Мектебар яваш-яваш, дяведин залан йисара хьиз, ахгалдай, гъвечIибур чIехибурал эхлядай чкадал къвезва. Виринра аялриз пулсуз лап кфетлу тIуьнар гузвайди тир. Бес гила?..
Аялрин бахчайрикай зун рахазвач, ам мадни четин месэла я. Зав а делилар гвач. Амма са кар чида: ЧIехи вацIун дередин вири хуьрер патал Миграгъ-Къазмайрал цIийи бахча ачухнава, инвестор Шакир Бухсаеван хизандин куьмекдалди. Аллагьди хуьрай вич, а дереда аялрин гележегдикай фикирзавай сад кьванни майдандиз экъечIна. Гьа тегьерда ина спортдин школани ачухнава. Имни тебрикдай кар я.
Амма и шартIар (бахчаяр, спортдин залар, майданар, тадаракар, тренерар) чи вири хуьрера, гила лугьузвайвал, гьа “застойдин” йисара кардик кутунвай эхир! Военный городокар (аялриз женгинин чирвилер гудай) авачир чIехи са мектебни аквадачир… Гила а чирвилер, вердишвилер хкIанзамач жал?..
Ихьтин гьалар арадал атанвайди са чи хуьрер, районар туш. Вири Россияда ихьтин ичIи хуьрерни, буш майданарни, сагьибсуз никIер-багъларни, чкIизвай шегьерарни, хъач ахкъатнавай рекьерни, агъуламишнавай вирерни, вацIарни гьикьван хьанва?! Аялар хазвайбурулай абур гадарзавайбур гзаф жезвай хьиз я.
Гъилевай йисан “АиФ” газетдин 15-нумрада, “Почему по ночам не скрипят кровати?” кьил гана, чIехи макъала чапнава. Адан автор вич коммунизмдин идеологиядиз гьакьван акси кас тир Вячеслав Костиков я. Ада къейдзавайвал, вири дуьньяда, иллаки экономикадин жигьетдай вилик фенвай уьлквейра (Европада) аялрин кьадар къвердавай тIимил жезва. Хазмач папари аялар. Чеб чпихъ гелкъуьнин гъиляй абуруз аялрихъ гелкъведай вахт амукьзавач. (?). Им цивилизациядин кукIуш я лугьузва. Чазни гьа “тарсар” гуз алахъзава…
Кьанни ийизва и “тарс” чи вири мумкинвилер гъиле гьатнавай цIийи “капиталистри”. Аялрилай артух чпикай, чпин девлетар артухаруникайни хуьникай фикирзава. Гьинаг къулай ятIа, гьанаг чпин кьил хуьдай чка яз гьисабзава. Чпин веледарни гьа “къулай ватанриз” акъудзава… КIелизни, ял ягъизни, яшамиш жезни… И кар винидихъ тIвар кьунвай макъалада, и мукьвара чи телевиденидин НТВ, ОТР, Россия 24, маса каналрайни тешкилай (тешкилзавай) хейлин программайрини раижзава.
Ихьтин гьал авайвиляй чи гьукуматди гагь “материнский капитал”, гагь “легкие кредиты”, гагь “доступное жилье” лугьудай нацпроектарни туькIуьрзава. Гила “отцовский” капитални жеда лугьузва… Амма хизанра, мектебра аялар гзаф жезвач. Вучиз?
И суалдиз жаваб, са кьадардин гъавурда акьадайвал, винидихъ ганва. Мадни ачухдиз лагьайтIа, чи гьакъикъатди, чал илитIнавай къурулушдин къайдайри, идеологияди — “пул кIватIа — вири жеда!” кьилин шартIуни амай идеалар, фикирар вири басмишзава. Пул гвачир, ам къведай рекьер авачир факъирри руфун тухаруникай фикирдани, сакIани жагъин тийизвай кар-кеспидикай (вирибурукай савдагарар ва я селемчияр жедайди туш кьван) фикирдани, хизан кутуна, аялар арадал гъуникай фикирдани???
Жегьилар чкIизва гьарма сад-санихъ. ЧкIизва хизанар, адетар, чIалар, къайдаяр, алакъаяр, хуьрер. Гьа и чIавуз социализмдинди гуя “миф”, “мах”, “къундарма” тир лугьуз, лагълагъарзава микрофонар, газетар, сайтар (интернетда) гъиле гьатнавай гъилибанри. Илим, тарих, гьакъикъи культура, литература чируникай кьил къакъудзава. Аялар такIан хьун гунагь яз кьабулзамач. Жинс жинсинал эвленмиш хьун, яшарилай аслу тушиз, гъуьлер кьун, папар гъун, абурув аялар чIуриз тун гунагьсуз крар-«цивилизованный» обществодин ивирар (агалкьунар) хьиз къалурзава.
Хьанвай, жезвай аялрин чIехи пайни нефинж, дидедин бедендик кумаз сагъсузбур я. Ахьтинбурухъ чпин сагълам несил хьун?..
Кьуьзуь хьанвай тарари кьуьзуьвиляй бегьер хгудач. Жегьилбуру чпин сагъсузвиляй, авай шартIарин усалвиляй бегьер кьадач. Им чи къенин гьакъикъат тушни?!
Бес вучда ихьтин шартIара? И суалдиз завай жаваб гуз жезвач. Ам гьар сада вичи веревирд авун лазим я. Аялар хадани-хадачни?
Сифте нубатда гьукум ва мумкинвилер чпин гъиле гьатнавайбуру, социальный гьахъсузвилер туьретмишзавай, абур вири серенжемралди хуьзвайбуру и суал чпин вилик эцигнайтIа, са дуьз рехъ, белки, жагъидай.
Социализмдин цивилизацияди хизан, аялар, абурун къайгъу чIугун эвелимжи чкадал эцигнавай эхир… Сагъламвал хуьн, образование къачун пулдихъ тушир. Государстводин къанундалди и кар пулсуз тир. Аяларни, кьуьзуьбурни хуьзвай. Бес гила? Гьелелиг авайбур къекъуьнарни алдатмишунар тирди садавайни чуьнуьхиз жезмач. Гьатта гьа коммунизмдин акьалтIай душманривайни. Коммунизмдихъай, цIухъай хьиз, кичIезва гзафбуруз. Къати нефсерин, вири халкьдин пай квай девлетар тарашунин, миллиардар гваз къецепатаз катунин вилик пад кьун мумкин я эхир…
Мердали Жалилов
