Эвел — 21-22-нумрайра.
И макъаладин сифтегьан паяр сайтда и ссылкайрай ( II пай )кIелиз жеда.
Гьа са вахтунда капиталдин уьлквеяр нубатдин кризисдин къармахра гьатнавай. Дуьньяда виридалайни вилик фенвай девлетлу США вичиз “Великая депрессия” лугьуз тарихда гьатнавай кризисдин барбатIвилерик акатна. Пуд-кьуд йисан вахтунда 10 миллиондилай гзаф американвияр кIвалах авачиз амукьна, къекъверагвиле гьатна. Банкар, карханаяр банкротриз элкъвена, промышленность кIватна. Кенефдин кьил квахьайбуру чпи чпиз къаст авуна, бязи девлетлуяр акьул квахьна, дили хьана. А кризисдиз дуьньядин кризис лугьузвай. Дуьньядин вири уьлквейрикай тек са Советрин Союздик кризисдин азар галукьначир. Ам икьван чIавалди тахьай хьтин еришралди виликди физвай.
Къенин йикъан россиявияр мягьтелни хьун мумкин я. А де-вирда виридалайни девлетлу, амма кризисди, виридалайни гзаф зарар гана, чкIидай гьалдиз гъайи США-диз вич тешкилна гьич 20 йисни тахьанвай социализмдин цIийи государство туькIуьрнавай Россиядикай чIехи куьмек хьана.
А четин девирда (1932-йисуз) США-дин президентвиле Франклин Рузвельт хкянай. Ам камаллу инсан тир. Вич къуллугъдал хкягъай са шумуд вацралай Рузвельта Советрин Союздихъ галаз дипломатвилин алакъаяр туькIуьрна. Адаз чизвай дуьньядин майданда цIийи хъхьанвай Россиядихъ гьихьтин чIехи метлеб авайтIа. Гьа икI, СССР цIийи государство яз гьисаба кьур сад лагьай уьлкве США хьана. И кардикай капиталдин амай уьлквейриз хуш атаначир. Иллаки — Англиядиз. Рузвельта Россия зурба къадамралди виликди финин себебар, Сталинан регьбервилин къайдаяр дикъетдивди чирна ва абурукай хейлинбурукай вичин кIвалахда менфят къачуна.
Гьар йисуз агъзурдав агакьна цIийи чIехи карханаяр эцигзавай Россиядиз гзаф машинрин, станокрин, маса тадаракрин игьтияж авай. Гьа са вахтунда кризисда гьатнавай Европадани Америкада абур гьазурдай заводар заказар авачиз акъвазарнавай. Советрин уьлкведи Америкадин карханаяр заказралди ацIурна. Нетижада агъзурралди американвийриз кIвалахдай чкаяр хьана. Алава яз, зарбдиз виликди физвай Россияди хизан хуьдай такьатар амачир американвийриз — инженерриз, технологриз, виниз тир пешекарвал авай фялейриз чи уьлкведин карханайриз, зарбачи эцигунрал кIвалахиз эвернай. Агъзурралди американвийриз СССР-дин гьунарар, социализмдин артуханвилер акуна.
Ватандин ЧIехи дяведин четин, чи халкьдин тешпигь авачир игитвилин йисарикай рахадач. Советрин инсандин, аскердин игитвал вири дуьньядиз акуна. Амма гекъигун патал лугьун герек я хьи, дяведин йисара фашистрин чапхунчийри 1710 шегьерни поселок, 70000 далай гзаф хуьрер чукIурна, цIай яна кана, 1,5 млн. дарамат, 31850 чIехи карханаяр, хейлин совхозар, саки 3000 МТС, ракьун рекьин 4100 станция, 40 агъзурдалай гзаф больницаяр, амбулаториярни поликлиникаяр, санаториярни ял ядай кIвалер, гзаф кьадарда техникумарни вузар, илимдин идараяр, библиотекаяр, театрарни музеяр, маса имаратар чукIурна. 25 миллиондилай гзаф агьалияр кIвал-югъ авачиз амукьна. Дяведи чи уьлкведиз гекъигиз тежер хьтин зиянар гана.
Халкьдин майишат гуьнгуьна хтунин кIвалахар дяве гьеле давам жезвай йисара башламишнай ва 1949-йисуз промышленностдин къуват, дяведилай виликан девирдив гекъигайла, 73 процентдин, залан промышленностда шей гьеле гьасилун 2,3 сеферда артух хьана. 1952-йисуз машинар акъудун 2,3 сеферда, рангунин металлар — 10, къванцин цIивин — 5,1 ва нафтIадин продуктар гьасилун — 3,3 сеферда артух хьана. Гьар йисуз мажибар хкажна, халкьди ишлемишдай товаррин, недай-хъвадай шейэрин къиметар агъузарна. Дяведа иштиракай маса гьич са уьлкведихъни ихьтин агалкьунар хьанач. Абурулай, Америкади куьмек гузвайтIани, гьатта дяведилай виликан, 1940-йисан, дережадивни агакьариз алакьначир.
1953-йисуз США-дин экспертри къейднай: “Урусри чав ага-кьарзава”, “Эгер Сталинан Россия вилик финин еришар гьа ихьтинбур яз амукьайтIа, 1970-йисуз урусрин производство Америкадиндалай 3-4 сеферда артух, нетижаяр РагъакIидай патан уьлквейриз хаталубур жеда”.
Абурук, гьакъикъатда, къурху кутазвайди вуч тир? Суалдиз жаваб ихьтин делилри гузва. 1953-йисуз советрин фялейриз 800-3000 манат зегьметдин гьакъи гузвай, шахтеррини металлургри 8000 манат къачузвай, жегьил пешекарар тир инженеррин мажибар 1300 манатдив агакьнавай. Профессоррив гьар вацра 10000 манат ва гьадалайни артух зегьметдин гьакъи агакьзавай. Райкомдин секретарди гьар вацра къачузвайди 1500 манат тир. “Москвич” маркадин автомашин — 9000 манатдай, 1кг “лацу” буханка — 3, “чIулав” буханка — 1 манатдай, 1кг малдин як — 12,5 манатдай, балугъ — 8,3 манатдай, са метр чит (партал цвадай,месела) — 6,1 манатдай. Картуфар — 45 кепекдай. Гьеле дяведилай виликан йисара “пятидневка” авай, йикъан кIвалахдин вахт 7 сят тайинарнавай. 1952-йисуз Сталина малумарнай хьи, мукьвал гележегда кIвалахдин вахт 6-5 сятдал къведалди тIимиларна кIанда. Заводра, эцигунрал, чуьлда, фермада зегьмет чIугвазвай инсан обществода сад лагьай чкадал эцигнавай. Им социализмдин гьахълувал, инсанрин арада барабарвал хуьзва лагьай чIал тир.
КьатI ама.
Абдулафис Исмаилов
