Таб, гьилле, алдатмишун… И гафари “тапан” гафуниз къуват гузвайди гьар са­да гьисс­да. Ил­­ла­ки эхиримжи 20­-30 йисан девирда тапанбур пара хьанва. Гагь-гагь ахьтин фикирдал къвезва хьи, чун яшамиш жезвай вахтни, къурулушни, чи вири алакъаярни, ийизвай къуллугъарни, лугьузвай гафарни гьа са манадинбур — тапанбур хьанва.

“Таб” гафуни “къалп” гафни ри­кIел гъизва. “Къалп” “фашал” гафуниз мадни мукьва я. Къенибур, дуьзбур, михьибур, гьакъикъибур, тIебиибур хьиз къалурзавай гзаф затIари, гафари, крари, алакъайри а истемишунриз жаваб гузвач. Аксибур я гьакъикъатдиз, яргъабур я сидкьидивай, магьрумбур я михьи­виликай, тапанбур я, тапанбур… Инсан ахьтин чкадал гъизва хьи, аквазвай ракъинихъни инанмиш яз амукьзавач…

Вучиз икI жезвайди ятIа?.. Ин­сан акьван шаклувилера, ­инанмишсузвилера гьатунин себеб вуч я? Табни гьилле, лутувал, биж­вал, ягьсузвал, адалатсузвал, фашалвал вучиз акьван къуватлу жезвайди ятIа? Таб хесетдиз, къайдадиз вучиз эл­къвезва?..

За кьатIузвайвал, уьмуьрди ви­чи, къурулушди, адан асул ала­къай­ри, шартIари инсан тапарринни гьиллейрин лукIраз элкъуьрзава. Сада чара авачиз таб авуртIа, масада таб вич варлу, адлу авун па­тал ишлемишзава. Ишени физва гьа кар — таб. Чаз къалурзавай кьван аяндарарни, суьгьуьрчиярни, зурба жерягьарни, фалчиярни, магарни, тIили­симчиярни — ибур вири гьа тапан къуватрин сагьибар тушни?..

Виринра, чпиз чиз-чиз табзавайбурун, чIехи залра “вири фад девлетлу ийидай” сеансар тешкилиз, гумай эхиримжи кепекарни къа­къуд­завайбурун гьайбатар вуч я? Нин хийирдихъ абуру табзава?

Са факъирдивай вич гьатнавай  гьалара таб тавуна жезвач. РикIел хкваш: осетинрин классик Коста Хетагурован чIехи са эсерда каша гьатнавай аялар секинарун патал дидеди, къулал къванер авай къажгъан эцигна, картуфар ргазва лугьузва. Аялрик, таб ятIани, умуд акатзава…

Амма чи девирда аквазвай  тапан крарин тум-кьил авач, чебни сад-садалай фасадбур я. Инсан кьена сура тунвайлани, са “аяндарди”, заз икьван пул це, за хкида ви бала лугьузва.

Законар хвена кIанзавай са чиновникди, силисчиди, судуди, икьван пул, къизил гъайитIа, вун жа­задикай азадда лугьузва. Амма си­лис­дик квайдахъ я пул авач, я кIвал. КIвал гайитIа, аялар куьчеда гьатзава. Пул истемишзавай тапан чиновникдиз — закондин векилдиз кесибдин кIвал чукIуникай, аялар куьчеда туникай къайгъуни туш. “Чан зи нефс!” лугьуз, инсандивай эхиримжи кIусни къакъудзавайдахъ гьахъ гаф мус хьайиди я?..

Ингье гьихьтин шартIари ­фашал  алакъаярни, къуллугъар­ни, къай­гъу­дарвилерни, къулайвилерни чи обществодиз гъизва­тIа… Социальный гьахъсузвал, манатдихъ ягь, беден, къуллугъ маса гун… “Сан­­лай ахьтин крариз “коррупция” лугьузва. За фикирзава, им коррупциядилайни залан тахсиркарвал, инсанди инсан тIуьн хьтин, вагьшийрихъни тежедай — гуж гъалибун я. Таб, гьилле, фашалвал гуж гъалибун… Ихьтин гьалари гьихьтин чIа­ларал чан гъиз-ватIа килиг:

 Ви суфрадилай тIуьрда — вичиз фу

Фу гайидазни хгайла тфу,

Ви чанди мегер къачудачни кьел?

Хъиткьин жедачни бархун элба-эл?

Ви секинвилиз кIамашвал лугьуз­,

Ви дуьзгуьнвилиз угърашвал лугьуз,

Лечекди бермек вегьейла кIурук,

Тарци бегьердин хъийизни кIурукI? (тIур)

 

Алверда вири-беден ва намус,

Вижданни ватан, гьалални турус…

Инсандихъ де вуч амукьда михьи,

Инсан лагьана, тIвар хуьдай  чIехи?..

(“Билбил базардал”,

ДКИ, 2007-йис. 86, 87, — чинар).

Чи обществода тапарринни гьиллейрин, фашал хиве кьунрин арш, зи фикирдалди, алатай асирдин 90-йисарал ва и асирдин эвел кьилерал ацалтзава. Ингье 1996-йисан 15-февралдиз кхьей са шиир:

Къе мад сада яна къакъра:

— Гьа къе-пака, гьа къе-пака,

Валлагь, ужуз жеда кака,

Амма хадай верчер амач.

 

Керекулар хьанва вири,

КукупIарни пара шеври.

Картар хьанва кьуьзуь, къуьруь,

Гьич рахадай тегьер амач.

 

Ламар ава акъатна хак,

ГьажикIайра гьахьнава вак.

Парах буш я, хкатна рак,

Я цIегьер, я кIелер амач…

 

Сада кьилиз яна сирих,

Течиз ерли вичин синих.

Угъридин руьгь жеч гьа чуьнуьх!

Гуя чахъни вилер амач…

(ТIвар кьунвай ктабдин

115-чин).

Ингье квез тапарринни гьиллейрин а кьил.

Бес гила зи рикIел и месэла ву­чиз хквезвайди я? Девирди цIийи­вилерихъ, социальный ва яшайишдин гьахълувилерихъ еримишзавайди хьиз я эхир… Гьич тахьайтIа, гьа кардикай ­ра­хазва. Гьахълувал хуьн чи уьмуьр­дин асас кьилин лишан, ярж хьун лазим я лугьузва эхир! Лап вини кьилин чи регьберрин рахунарни, чарарни, тапшуру­гъарни гьа метлебдихъ, яни тапан крарин, фашал фикиррин, алдатмишунрин вилик пад атIунихъ, инсан ва инсанвал хуьнихъ элкъуьрнавайбур я эхир! “Инсанвилин капитал” хуьн патал гьихьтин программаяр туькIуьр­нава!.. Гьихьтин ниятриз рехъ ачухиз алахънава!..

Амма аптекайрай гузвай пара дарманар — фашалбур, тапанбур; духтурри ийизвай хейлин къул­лу­гъар — фашалбур, куьмек та­гуз­вай­бур; образованидинни илимдин тамам къурулушар — тапан аттестатарни дипломар гузвайбур; незвай ризкьидин чIехи пай са гьихьтин ятIа “дарманралди”, “къуватлу” авун­вайбур; аялар къугъвазвай шейэр ниниярни — тапан еридинбур, агъуламишнавайбур; хъвазвай яд­ни, незвай емишарни михьибур туш лугьузва. Гьава фадлай зегьерламишнавайди, чуьллер  пакетрини бутылкайри, куьгьне чархарини ракьари хъуртариз элкъуьрнавайдакайни гзаф кхьиз­ва, рахазва…

Инсанрин алакъаяр квез  эл­къвенва? Жанавуррин вилик фа­къир хипер датIана тахсирлу жезвайди тарихра гьатнава…

Дидедин тIан такурдакай

Де лагь инсан гьикI хьурай?

Аял яз, бахт какурдакай

Пака дуьз чан гьикI хьурай?

 

Дидед хуруз нек хквезмач,

Кьурамат хьиз, кьуру я.

Бала метIел хквезамач,

Хайи къалай айру я…

 

Сад кашаваз, кьуразва дам.

Сад куьквили курзава.

Фасикьвили хразва цам,

Чинар михьиз мурзава.

 

Дуьнья икьван кьил-кьилелай

ГьикI алудна, Аллагь, на?

Ширин къалуз гьуьл гьуьлелай,

Вири кIудна, валлагь, на.

 

Къе батмиш я шуьрекатда

Гьихьтин чилер фу гайи.

Акъудна хьи мярекатдай

Гьихьтин гъилер фу гайи…

 

Бес ви инсаф гьиниз фена,

Я инсафсуз арха зи?

Гьая квадрай чиниз фенан,

Ажал ийиз мукьва зи?..

(14.07.2019)

Аквазва хьи, тапан кьинеринни агьтерин, тапан птикринни запабрин, дарманринни дуванрин, усал затIаринни яржарин эхир гьихьтин усалди тIебиатдиз чаради жезватIа…

Тапанвиликай хуьн патал гьар садалай аслу тир крарни гзаф я. Амма рагъул селлери гатазвай ялгъуз къванеривайни тараривайни, къаяйривайни, дурум гуз тежедайди садазни сир туш. Чавай гьакъикъи паквал, садвал, савадлувал, стхавални  архавал хуьз тахьайтIа, напаквилини фа­шал­вили, футфадини фитнеди, лу­тудини фасикьди датIана цуьк акъудд­а. Гьа пак бинейрихъ хъфиникай фикир тавунмаз, амай рахунар генани тапанбур яз амукьда. Гьайиф…­

Виликди фин патал къулухъди  вил ягъа лугьузва. Хъсан вуч квадарнаватIа, гьам ахкун, кардик кухтун бубайри ганвай дуьз насигьатрикай сад я. Гьакъикъат гьикI инкарда?..

Мердали Жалилов