Ассаламу алейкум, гьуьрметлу юлдашар! 2024-йисан ноябрдиз кьве гьафтеда заз, Аллагьдиз шукур хьурай, Саудиядин Аравиядиз гъвечIи гьаждиз — умрадиз фин кьисмет хьана. Эхь, мусурманар яз, чи хиве Исламдин вад шартI ава: келима шагьадат гъун, капI авун, сив хуьн, закат гун ва, мумкинвал аваз хьайитIа, уьмуьрда садра гьаждал фин. Сир туш хьи, алай аямда чIехи гьаждал фин гьам пулдин ва гьам сагъламвилин жигьетдай бязибуруз четин я. Нелай хьайитIани и кар алакьдач. Амма гъвечIи гьаждиз-умрадиз гзафбур физ-хквезва, чебни анжах девлетлуяр ваъ, чпин вилик гьахьтин ният-къаст эцигнавай адетдин зегьметкеш инсанарни. Къуй Аллагьди вирибуруз гьаж кьисметрай, абурун ибадатар, дуьаяр кьабулрай!

Хтайла, парабуру, анра гьикI я, гьикI туш лугьуз, хабарар кьаз акурла, за газетдиз и макъала кхьин, чи пара кIани Мугьаммад пайгъамбар (Аллагьдин салам ва салават хьуй вичиз) яшамиш хьайи лайихлу, баркаван чкайрикай жуван фикирар ашкара авун кьетIна. Артухлама, журналист яз, зак жув фейи-хтай, акур-такур чкайрикайни крарикай кхьидай — са гел тадай хесет ква.

Умрадиз чун, кIуьд касдикай ибарат гьуьрметлу, гъвечIи десте, Мегьарамдхуьруьн жуьмя-мискIиндин имам, райадминистрацияда миллетрин ва диндин алакъайрин рекьяй гьамишан комиссиядин председатель Бидирханов Муъмин гьажидихъ галаз фена. «Муъмин турдин» чи десте авай самолётди 9-ноябрдин нисинихъ Махачкъаладай Абу-Даби шегьердиз ва анайни Мединадиз лув гана.

Нурламиш, рикIиз хуш Мединадин чилел чун йифен геждиз эвичIна, мугьманханада ял яна. Пакадин юкъуз шегьердин тарихдин лишанлу — вичин вахтунда мусурман дин тес­тикьарунихъ галаз алакъалу чкайрихъ галаз таниш хьана. Абурун жергеда, гьелбетда, кьилин чка Мугьаммад пай­гъам­бардин (Аллагьдин салам ва салават хьуй вичиз) чIе­хи мискIинди кьазва. Вичин вахтунда Пайгъамбардин (Аллагьдин салам ва салават хьуй вичиз) регьбервилик кваз эцигай ам, Меккедин Масджид аль-Гьарам мискIиндилай кьулухъ виридалайни чIехиди ва Ислам динда лап метлеблуди я. Гьа мискIиндин юкьва дуьньяда виридалайни­ эфзели, дережалу «Равда», яни «Женнетдин багъ» лугьудай сейли чка ава. Вири дуьньядин пипIерай ахмиш жезвай мусурманри Мединадиз, Пайгъамбардин (Аллагьдин салам ва салават хьуй вичиз) мискIиндиз атайла, «Равдадин» патав, вич яшамиш хьайи кIвале кучукнавай Пайгъамбардиз (Аллагьдин салам ва салават хьуй вичиз) ва адалай кьулухъ халифар хьайи, рагьметдиз фейила, Пайгъамбардин (Аллагьдин салам ва салават хьуй вичиз) патав кучукай Абу-Бакразни Умараз (Аллагь рази хьурай чпелай) салам гузва (къейд ийин хьи, мискIинда, къацу чIехи къубадин кIаник, Мугьаммад пайгъамбардин (Алагьдин салам ва салават хьуй вичиз) ва адан вафалу асгьабарни женги­нин юлдашар хьайи — Абу-Бакранни Умаран (Аллагь рази хьурай чпелай) сурар ква эхир). Кьилинди ам я хьи, абур (яни иниз ахмиш жезвай мусурманар) вири Аллагьдин­ садвилихъ, Мугьаммад пайгъамбардин (Аллагьдин салам­ ва салават хьуй вичиз) гьахъвилихъ инанмишвили садзава­. Гьар сеферда азандин таъсирлу ван хьайила, абуру — виш агъзурралди мусурманри — йикъа вад сеферда ана капI­за­ва. Лугьуда хьи, Мединада Пайгъамбардин (Аллагьдин салам ва салават хьуй вичиз) мискIинда авур кпIунин дережа-суваб адетдин мискIиндиндалай агъзур сефердин артух я. Гьавиляй бязибуру, инай суткайралди экъечI тийиз, Зам-зам­ яд хъваз, ибадатда. Замзам яд лагьайтIа, гьар юкъуз Меккедай Мединадин и мискIиндиз зурба автоцистернайраваз 120 тонндилай гзаф гъизва.

Медина шегьерда чун патав гвай Угьуд дагъдихъ галаз таниш хьана ва ана шагьидрин сурара дуьа авуна. И чка квелди машгьур я лагьайтIа, гьижрадин 3-йисан 3-шаввалдиз (625-йисан 23-март) Мугьаммад пайгъамбар (Аллагьдин салам ва салават хьуй вичиз) кьилеваз Мединадин мусурманринни Абу-Суфьян кьилеваз Меккедин мушрикьрин кьушунрин арада къати женг кьиле фена. Сад тушир къуватрин (3000 мушрикьдин аксина 700 мусурман) и дяведа Пайгъамбардин (Аллагьдин салам ва салават хьуй вичиз) женгинин дустарикай 70 кас, гьа гьисабдай яз, адан ими (бубадин стха) Гьамза ибн аль-МутIалибни (Аллагь рази хьурай вичелай), шагьидриз элкъвена, гьана сурара кучукнава.

Къейд ийин, Аллагьдин эхиримжи пайгъамбар Мугьаммад (Аллагьдин салам ва салават хьуй вичиз) тахминан 571-йисуз Меккеда дидедиз хьана ва 632-йисуз Мединада рагьметдиз фена. Ислам динда и кьве шегьерни еке метлеб авайбур я. Кьве суткадилай гзаф вахтунда Мединада хьайидалай кьулухъ чун умра кьилиз акъудун патал мугьманханада игьрамар алукIна (лацу парчадин кьве кIус агалд­на), Мекке шегьердиз рекье гьатна (къейд ийин хьи, игьрамар алукIдай чка «Зуль Хулейфа» тIвар алай микьат я, амма абур мугьманханадани алукIдай ихтияр ава — ред.) 415 километрдин мензилдиз тар-там, кул-кус авачир зегьем кьураматдай (гьавадин чимивал 32 градусдихъ галаз тир) чи микроавтобус пуд сятни зура фена. Рекье анжах къад декьикьада Бир-аш-Шифа къую-булахдал акъвазна…

ИкI, игьрамдин гьалдаваз чун, гьаждал финин къайда хуьн яз, Микьатдиз (Мединадикай 10 км хкатнавай махсус чка) ва анайни, талукь тир дуьаяр кIелиз-кIелиз, йифиз бахтавар Меккедив агакьна. Ингье Пайгъамбардин (Аллагьдин салам ва салават хьуй вичиз) хайи ватан тир рикIиз хуш Мекке! Адан машгьур, зурба сятерин Абрадж аль Бейт минара! Дуьньяда виридалайни машгьур, чIехи ва кьакьан (адал 601 метр ала), гуьзел комплекс-дарамат. Ам лап яргъалай гьайбатлудаказ аквазва. Минарадин кукIва авай ся­терин (гьар патахъ элкъвена, кьуд сят ава) диаметр 43 метр­диз, акьрабрин (стрелкайрин) яргъивал 17 ва 22 метр­диз барабар я! Минарада-мугьманханада вертолётар ацукьдай майданар, гьаж кьилиз акъудиз атанвай ксар ва масабур патал конференц-центраяр, туьквенарни ресторанар ава. Тарифлу мугьманханадин кIвалера санлай 100 агъзур кас кьван кьабулзава ва икI мад.

35 мертебадин «Къисван» мугьманханада чкаяр кьур­далай кьулухъ гьа йифиз чун умра авун патал Аль-Масд­жиду-ль-Гьарам («Заповедная мечеть») мискIиндиз фе­на­. Дуьньяда виридалайни чIехи и мискIиндин гьаятда ава эхир зурба пак Кябе, гьакI Замзам цин къуй, Ибрагьим пайгъамбардин (Аллагьдин салам ва салават хьуй вичиз)­ Макьам, Сафа ва Марва дагъларин кIунтIар ва тамашуниз лайихлу гзаф маса чкаярни ядигарар. МискIиндин къенепа­тан гьаятдин майдандал 357 агъзур кв. метр ала. Ана 900 000 кас гьакьзава, чIехи гьаждин макъамда — тахминан 2 миллиондал кьван. МискIиндиз мармардин зурба 500 дестекни 7 эскалатор, фидай чIехи кьуд варар ва гьахьдай 44 къапу ава. Зегьем гьава датIана гужлу кондиционерралди серинарзава…

Элкъвена вил вегьейла, кьуд патахъай аквазвайбур гзаф мертебайрин кьакьан гьайбатлу мугьманханаяр я. ЯтIани абур бес жезвач. Чка жагъин тийизвай гьажийри чIе­хи мискIиндани адан гьаятра ял язава. Гьавиляй чкадин регьберар мусурман диндин и макан датIана гегьеншаруниз мажбур я. ЦIийиз хкажзавай дараматрин эцигунардай зурба кранар алай вахтунда гуя Меккедин кьетIен лишанрикай сад хьанва. Амма эцигунринни ремонтрин кIвалахрикай Аллагьдиз ибадатзавайбуруз са манийвални авач. ГьакI фагьумдивди, къулайдиз тешкилнава ина крар.

Эхь, неинки са гьаж, умра къурмишун (гьелбетда, мусурманриз и кар иллаки важиблу я), гьакI Мекке, Медина хьтин рикIиз хуш шегьерар акун, анра дуьньяда чпиз тешпигь авачир хьтин зурба имаратриз тамашун, мусурман уьмметдиз шерик хьун патал иниз атун кутугнава.

Ингье Кябе, дуьньяда сифте мискIин — Аллагьдин кIвал,  Ислам  динда  виридалайни  кьилин КIвал!  Аллагь-Тааладин эмирдалди ам Ибрагьим пайгъамбарди (Аллагьдин салам хьурай чпиз) вичин хва Исмаилахъ галаз эцигайди я. Пак Кябе хсуси вилералди акун, адак гъил хкIун гьар са му­сур­манди вичин бахт яз гьисабзава жеди. Гьавиляй гьар юкъуз виш агъзурралди, чIехи гьаждин вахтунда дуьньядин кьуд патай гьатта миллионралди инсанар къвез, адал тIавафзава, яни ирид сеферда адал, вичихъ чапла патан къуьн элкъуьрна (сятдин акьрабар элкъвезвай патаз акси яз), рикIе умунвал аваз ва мецел дуьа алаз, элкъвезва. Аллагьдиз шукур, чазни гьахьтин мумкинвал хьана. Агъзуррал­ди гьажийрик какахьна, чна, Кябедал элкъвез, хайи Ватандинни ватанэнгьлийрин, вири мусурманрин патахъай дуьа авуна, дуьньяда ислягьвал хьун тIалабна.

Ахпа гьана, мискIиндин гьаятда (яни Кябедин къваларив гвай тIавафдай мулкарал), сунна тирвал, кьве кьил суннат капI авурдалай кьулухъ ирид сеферда Сафа-Марва дагъларин арада къекъвезва. Эхь, гьа и адетдихъни вичин кьетIен тарих, мана-метлеб ава. Ибрагьим пайгъамбардин паб Гьажар вичин куьрпе хва Исмаилахъ галаз къумлухда цихъ къарихдаказ амукьайла, пекерик квай куьрпе аял туна­, диде Сафа-Марва дагъларин арада къекъвез хьана… Гьа икI, Аллагь-Тааладин эмирдалди, Жабраил малаикди лувунивди чиляй Замзам цин булах акъудна. Гележегда гьанал Мекке шегьер арадал атана. Замзам цин чешме­ гила Аль-Масджиду-ль-Гьарам мискIиндин гьаятда, Кябедин мукьварив гва.

Ихьтин са карни ава: миллетризни уьлквейриз, яшаризни къуллугъриз, агьваллувилиз ва маса ери-дережайриз килиг тавуна, сергьятрилай элячIиз, дуьньядин вири пипIерай мусурманар гьаждал ахмиш жезва. Ина абур Аллагьдин вилик вири сад я. Халкьар-чIалар какахьна, садаз-сад чир жезва, мукьва жезва. Гьарда вичин чIалал вичиз чидайвал дуьа ийизватIани, сад я абурун мурадар-метлебарни: Аллагьдиз ибадат-дуьа авун, Исламдин кьилин ва пак ядигарризни адетриз ва къвердавай артух, тупламиш жезвай мусурман уьмметдиз шерик хьун.

Пак Медина ва Мекке шегьерра хьайи вахтунда­ ум­ра­дилай алава, гьелбетда, чна чи дестедин регьбер­ ­Муъ­­мин гьажи Бидирханован (вичелай Аллагь рази ­хьу­­­рай) куьмекдалди Ислам диндин тарихдин метлеб­ авай чкайрални кьил чIугуна. Кьилди къачуртIа, — тарихдин­ Меккедал (арабрин къадим архитектура хуьзвай ана зегь­меткеш инса­нар яшамиш жезва). Шегьердикай 4 километр­дин хкатна авай Саур дагъдал (къейд ийин хьи, Меккедай Мединадиз гьижра ийидайла, Пайгъамбарни (Аллагьдин салам ва салават хьуй вичиз) адан асгьаб Абу Бакр ­(Аллагь рази хьурай ­вичелай) и дагъдин са магъарада пуд юкъуз чуьнуьх хьанай, абурун суракьда мушрикьар ­гьатнавайвиляй), Аллагь-Таалади Жабраил малаикдилай Мугьаммадаз ­(Аллагьдин салам ва салават хьуй вичиз) пайгъам­барвилин сифте вагьй (откровение) ачухай Хира магъа­радал кьил чIугуна. Мугьаммад пайгъамбарди (Ал­лагьдин салам ва салават хьуй вичиз) вичин эхиримжи вяз-насигьат авур Арафат дагъдални фена. Пайгъам­бардин (Аллагьдин салам ва салават хьуй вичиз) уьмуьрдин юлдаш, мусурман дин кьабулай сифте дишегьли Хадижадин (Аллагь рази хьурай вичелай) сурал дуьа авуна

Вахт акуна-такуна акъатна, хайи ватандиз хкведай­ ­югъ алукьна. Чи сиягьатдин дестедик квайбур диндин гьуьр­­метлу халис вахар-стхайриз элкъвена, гьатта садаз-садавай къакъатиз кIан тушир. Куьрелди, 21-ноябрдин йифиз чна Меккедай Саудиядин Аравиядин меркездиз — саки 8 миллион кас авай Эр-Рияд шегьердиз — лув гана, анайни Баку­дин аэропортуниз эхвичIна. Азербайжандинни­ Рос­сиядин саки  са  касни  авачир  сергьятдилай  яхдиз­  элячIна, гьа йикъан нянихъ чун,  Аллагьдиз шукур, гьар сад сагъ-саламатдиз вичин кIвалера авай. Гила фикир гайила, рикIиз акI я хьи, гуя им — чи итижлу ва метлеблу сиягьат гьакъикъат ваъ, ахвар я, рикIиз лап хуш ахвар. Къуй вири мусурманриз гьа ихьтин ибадатар кьисмет хьурай. Амин!

*  *  *

Инсан рекье-хуьле хъсандиз чир жеда лугьуда. Вичихъ галаз умрадиз, гъвечIи гьаждал фин кьисмет хьайи Бидирханов Муъмин гьажи чаз кьве гьафтедин вахтунда анжах хъсан патахъай ачух хьана. Гъиле кьур кар кьетIивилелди, намуслувилелди кьилиз акъудиз алахъдай, жавабдар, дилавар, халисан мусурман инсан я ам. Гьаждиз талукь тир серенжемрилай алава, гьакI Медина, Мекке, Джидда шегьерра мусурман диндихъ галаз алакъалу важиблу саки вири чкайрал тухвай адаз чи дестеди гьуьрметдивди алхиш ийизва.

(Макъала куьруь авуна гузва).

Дашдемир  Шерифалиев